Όσο περισσότερο εντρυφεί κάποιος στους μεγάλους ζωγράφους, τόσο περισσότερο κλίνει ευλαβικά το γόνυ του στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Η κίνηση παραπέμπει στη βυζαντινή αγιογραφία και το προσκύνημα των εικόνων, αλλά και στον σεβασμό μπροστά σε μία ιδιοφυΐα του φωτός. Φεύγοντας στα 26 του χρόνια, το 1567, από τον Χάνδακα της Κρήτης, το σημερινό Ηράκλειο. 

Καταγωγή από αστική οικογένεια, ορθόδοξος και «βενετσιάνος» ταυτοχρόνως, είχε εύκολη τη σύμμειξη. Μαθητής του Θεοφάνη, του Μιχαήλ Δαμασκηνού και κυρίως του Γεωργίου Κλόντζα στο νησί, του Τιτσιάνου στη Βενετία, όταν εγκαθίσταται εκεί.

Υπήρξε, λοιπόν, μία πρώτη, ριζική μεταμόρφωση του Γκρέκο, από μεταβυζαντινό καλλιτέχνη σε ζωγράφο της ιταλικής Αναγέννησης. Αυτή η μεταμόρφωση είναι μοναδική στην ιστορία. Όπως περιγράψαμε, τούτη η μετάβαση δεν ήταν δύσκολη για τον Θεοτοκόπουλο, ωστόσο στην πρώτη της φάση, την ιταλική δεν ανέδειξε τη μοναδικότητά του. 

Έπρεπε να κάνει το βήμα προς την Ισπανία για να επιτευχθεί η ολοκλήρωση του κράματος. Άρχισε να διακρίνεται ολοένα και περισσότερο η βυζαντινογενής ιχνογράφηση των μορφών -κυρίως- και των σωμάτων, ενταγμένων σε μία αναγεννησιακή προοπτική. Μάλιστα, ξεχωρίζει κάποιος την τριγωνική κατασκευή για την παραγωγή προοπτικής, κάτι που δικαιολογεί όσους μιλούν για έναν ουσιαστικό «δάσκαλο» του Σεζάν.

Από την ίδια βυζαντινή παράδοση έρχεται και η πολλαπλή στρώση των χρωμάτων του, για να φτάσει στην αυτοκρατορική πορφύρα και σε ένα ιερό κίτρινο (χρώμα των βυζαντινών αμφίων), με τρίτη πλευρά του τριγώνου έναν μολυβόχροο ουρανό. Με όλα τα παραπάνω κηρύχθηκε θεμελιωτής της ισπανικής σχολής, καθώς θεωρήθηκε εκφραστής του ισπανικού μυστικισμού, αφού το Τολέδο, όπου έζησε 37 χρόνια διατελούσε έδρα ιδιόμορφων μυστικιστών. Μίλησαν για απόδοση της ισπανικής ψυχής και σχεδόν περιφρονητικά για «βυζαντινές αναμνήσεις».

Στην πραγματικότητα, ο Γκρέκο προσάρμοσε με προσωπικό και μοναδικό τρόπο στοιχεία της βυζαντινής τέχνης, με τον εννοιολογικό και όχι το νατουραλιστικό τους χαρακτήρα. Τόλμησε ακόμη και την έλλειψη βάθους σε εμβληματικά έργα όπως την «Ταφή του κόμη Οργκάθ» ή στην «Ανάσταση» και στο «Epolio».

Πάντως, δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, όσο και για τα ακριβή θρησκευτικά μηνύματα του έργου του. Ωστόσο, ο ίδιος είχε επιλέξει να υπογράφει άλλοτε ως «Κρης», κάποτε «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος εποίει», αλλά συνήθως «El Greco».

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Ο Ελ Γκρέκο διέμεινε στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, ως μαθητής του Τισιάνου ως το 1570. Εκεί έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο η γνωριμία του με τον κροατικής καταγωγής μικρογράφο Τζούλιο Κάλβιο. Έτσι γνώρισε τον καρδινάλιο Φαρνέζε, γνώστη και συλλέκτη έργων τέχνης. Ζωγράφισε γι’ αυτόν επτά έργα τέχνης, όσο να υπάρξει μία λογομαχία ανάμεσά τους, κυρίως λόγω της αντιπάθειας που έτρεφε προς αυτόν ο Τζόρτζιο Βαζάρι, ο οποίος έβαζε λόγια στον Φαρνέζε. Εκδιώχθηκε στις 6 Ιουλίου 1572, ωστόσο παρέμεινε στη Ρώμη, ως το 1576, οπότε και μετακόμισε οριστικά στην Ισπανία. Αφορμή αποτέλεσε μία μεγάλη επιδημία πανώλης στη Ρώμη στα 1575.

Στην αρχή αντιμετώπισε τη δυσπιστία του βασιλιά Φίλιππου Β’, στην αυλή του οποίου απευθύνθηκε για εργασία, με αποτέλεσμα να εγκατασταθεί στο Τολέδο, όπου έζησε ως το πέρας του βίου του το 1614. Η πόλη ήταν τότε η « δόξα της Ισπανίας», όπως την αναφέρει κι Θερβάντες. Δεκατρία μοναστήρια Φραγκισκανών και δύο κλαρισσών έδιναν την ευκαιρία αρκετών και ικανοποιητικών σε αμοιβή παραγγελιών, που θα επέτρεπαν στον Γκρέκο να ασχοληθεί με μεγαλόπνοα έργα.

Η πρώτη παραγγελία, στα 1577, αναφέρει ότι ο Θεοτοκόπουλος θα έπρεπε να ζωγραφίσει οκτώ πίνακες για τρία ρετάμπλ, για την κυρίως Αγία Τράπεζα και τις δύο πλευρικές του ναού του Αγίου Δομήνικου του παλαιού, με προβλεπόμενη διάρκεια των εργασιών τους 26 μήνες. Εντωμεταξύ, αναλαμβάνει το ρετάμπλ του καθεδρικού ναού του Τολέδο, με το «Διαμερισμό των ιματίων του Χριστού», ένας πίνακας που αναδεικνύει την προσωπικότητά του και τον μετατρέπει από αγιογράφο σε μεγάλο μανιερίστα της εποχής.

Στις 11 Ιουνίου του 1579 ο βασιλιάς Φίλιππος Β’ επισκέπτεται το Τολέδο και βλέποντας τα έργα του Γκρέκο εντυπωσιάζεται από αυτά, αναθέτοντάς του την «Προσκύνηση του ονόματος του Ιησού» για το ανάκτορο του Εσκοριάλ και λίγο αργότερα του αναθέτει το σημαντικό «Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου», το 1580. Πέντε έτη αργότερα διευρύνει το μικρό του εργαστήριο, δέχεται τη μία παραγγελία μετά την άλλη, ενώ από το 1578 έχει αποκτήσει έναν γιο με τη Χερονίμο ντε λας Κουέρβας, μία κυρία της καλής κοινωνίας του Τολέδο. Ζωγραφίζει κυρίως θέματα θρησκευτικής θεματογραφίας και προσωπογραφίες. Ξεχωρίζουν ο «Άγιος Σεβαστιανός» και ο «Εσταυρωμένος με δύο δωρητές» για το Παρεκκλήσιο της Βασιλικής Μονής του Τολέδο.

Σημαντική στιγμή της ζωής του είναι όταν υπογράφει με τον Αντρέ Νούνιες, εφημέριο του Αγίου Θωμά του Τολέδο το συμβόλαιο για την «Ταφή του κόμη Οργκάθ», ο οποίος ζωγραφίστηκε μεταξύ του 1586 και του 1588. Ο πίνακας ζητήθηκε για το σημείο ενταφιασμού του κόμη, σε αναγνώριση των πολλών αγαθοεργιών που έπραξε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Διακρίνονται τα πρόσωπα ακόμη και του ίδιου του ζωγράφου και του γιου του, ενώ στην πάνω ζώνη απεικονίζεται η κρίση της ψυχής του κόμη.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1590 η φήμη του εργαστηρίου του Θεοτοκόπουλου έχει εδραιωθεί, ενώ συγχρόνως μπλέκει σε μία σειρά από δικαστικές διαμάχες για χρέη που υπάρχουν απέναντί του από διάφορες εργασίες τις οποίες είχε αναλάβει. Το εργαστήριο του Γκρέκο λειτουργούσε πλέον με όρους «βιομηχανίας», εξυπηρετώντας πελάτες από διάφορες πόλεις της Ισπανίας, καθώς εντυπωσίαζε με το εικαστικό του ιδίωμα.

Στο εργαστήριο μεγαλώνει ολοένα και περισσότερο η συμμετοχή του γιου του Χόρχε Μανουέλ, ο οποίος πρωταγωνιστεί στο συμβόλαιο που υπογράφεται με το Νοσοκομείο de la Caridad του Ιγιέσκας, για τη ζωγραφική, αρχιτεκτονική και γλυπτική διακόσμηση της αγίας τράπεζας της εκκλησίας του νοσοκομείου. Στην εκκλησία αυτή διακρίνονταν αριστουργήματα, όπως η «Παναγία του Ελέους», ο «Ευαγγελισμός», η «Γέννηση και η Στέψη της Παναγίας», αλλά και ο «Άγιος Ιλδεφόνσος».

Στα τελευταία χρόνια έμεινε η «Άποψη του Τολέδο», που απεικονίζει με έναν τρόπο σχεδόν εξπρεσιονιστικό, δραματικό και σχεδόν αυθαίρετο ένα συννεφιασμένο απόγευμα της πόλης. Μετά το θάνατό του, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος παρέμεινε σχεδόν ξεχασμένος, για να επανεκτιμηθεί κατά τον 19ο αιώνα από τους Ισπανούς.

Έκτοτε, η ευρωπαϊκή κριτική έχει ερμηνεύσει με διάφορους τρόπους τον Γκρέκο και του έχει αποδώσει περίεργους χαρακτηρισμούς, συχνά αντιφατικούς, με πλέον αμφιλεγόμενο αυτόν του «Ισπανού μυστικιστή», που απέδωσε ο Μπαρές. Έφθασε σε σημείο να του αποδίδει χαρακτηριστικά παρανοϊκού, απροσάρμοστου και μεγαλομανή, λόγω της ιδιομορφίας με την οποία απέδιδε τα πρόσωπα, έστω κι αν αυτή προερχόταν από τη βυζαντινή παράδοση των επιμήκων μορφών. Συγχρόνως, άρχισε να επανεξετάζεται η παραγνωρισμένη ιταλική περίοδός του, και τη σύνδεσης της με την κρητική παιδεία του, καθώς σε μεγάλο μέρος η τέχνη του παραπέμπει στην αγιογραφία και την προσωπογραφία. Πρέπει να ξεπέρασε τα 800 έργα στο σύνολο της παραγωγής του. Έγινε ακόμη και τούτη η υπερπαραγωγή αντικείμενο κριτικής και διαμάχης, κάτι που θα ακολουθεί το έργο του στο διηνεκές.

Στο εργαστήρι του Τιτσιάνου στη Βενετία

Ο Δομήνικος έχει εκπαιδευθεί στη ζωγραφική στην ελληνική τεχνοτροπία και από την αρχή ενδιαφερόταν για την ιταλική μανιέρα (τεχνοτροπία, θα ονομάζαμε καταχρηστικά), αποφασίζοντας για το λόγο αυτό να μετακομίσει στη Βενετία. Το ταξίδι το προετοίμαζε από καιρό και το αντιλαμβανόμαστε από το γεγονός ότι στις 26 Δεκεμβρίου 1566 έβγαλε σε πλειστηριασμό την εικόνα του «Πάθος», για να εξοικονομήσει τα απαραίτητα χρήματα. Ενδιαφερόταν όχι απλώς να μαθητεύσει σε κάποιο εργαστήριο, αλλά να προσχωρήσει στους Βενετσιάνους ζωγράφους, της βενετικής πρωτοπορίας.

Φθάνοντας στην πόλη την άνοιξη του 1567 έχει από την αρχή σημαντικές επαφές με το εργαστήριο του Τιτσιάνου. Από την αρχή προσλαμβάνει τα μέσα για την προσωπική επεξεργασία των δυτικών μοντέλων και του προσθέτουν νέες γνώσεις τεχνικού χαρακτήρα. Η Βενετία τον βοηθάει στην εμβάθυνση της αντίληψής του για το χρώμα και την προοπτική. Θα του δοθεί η ευκαιρία να ενημερωθεί δουλεύοντας με καλλιτέχνες, όπως ο Τιντορέτο ή ο Μπασάνο. Έτσι αρχίζουμε και διακρίνουμε τη μετάβαση του Γκρέκο σε μία νέα αντίληψη, ως προς τα χρώματα και την απόδοση του χώρου, ακόμη και σε έργα μικρών διαστάσεων, ευβλαβικού χαρακτήρα.

Μολονότι ο Δομήνικος ήταν υπερήφανος για τη βαθιά του καλλιέργεια, η διαμονή του στη Βενετία τον βοήθησε πολύ να εντρυφήσει σε «χειροτεχνικές» γνώσεις που είχε αποκτήσει στην πατρίδα. Όντας από ευκατάστατη οικογένεια, κουβαλούσε ήδη στις αποσκευές του το προνόμιο της συναναστροφής με τους πλέον πεπαιδευμένους, φιλοβενετικούς κύκλους του νησιού. Διέθετε εξέχουσα ανθρωπιστική παιδεία, γνώριζε αρχαία ελληνικά, λατινικά και ιταλικά. 

Έτσι έρχεται σε επαφή με την αυθεντική βενετσιάνικη εικαστική αντίληψη, πραγματοποιώντας μεθοδικές πρακτικές ασκήσεις, σε συνδυασμό με θεωρητική μελέτη. Διαμορφώνει μία νέα άποψη για το χώρο, σε επίπεδο «σκηνογραφίας». Επιμένει στην εμβάθυνση των κανόνων αρχιτεκτονικής, την οποία θεωρεί κορυφαία επιστήμη και επικεντρώνεται στη «σερλιάνα» (το βενετικό παράθυρο ή πύλη), θεωρώντας την υπόδειγμα συμπυκνωμένης άποψης. 

Μέσα από αυτές τις μελέτες καταλήγει στη διαμόρφωση μίας άποψης σε μορφή σκελετού, επιζητώντας την απλότητα, ως τελική κατάληξη. Στη γοητεία αυτή, έρχεται να προσθέσει την κλασική μεγαλοπρέπεια, από αυτό που πάντα με σεβασμό αποκαλούσε «Έλληνες πατέρες».

Ημερολόγιο καταστρώματος

1541

Γέννηση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στον Χάνδακα Κρήτης

1567

Εγκαθίσταται στη Βενετία, μαθητεία στο εργαστήρι του Τιτσιάνου

1570

Μετακομίζει στη Ρώμη, φιλοξενούμενος του καρδινάλιου Φαρνέζε

1572

Ρήξη με τον Φαρνέζε

1576

Εγκατάσταση στο Τολέδο

1577

Ανάληψη εικονογράφησης του καθεδρικού ναού του Τολέδο

1585

Διεύρυνση του εργαστηρίου του στο Τολέδο

1586-1588

Φιλοτεχνεί την ταφή του κόμη Οργκάθ

1592-1595

Δικαστικές διαμάχες για οφειλόμενες αμοιβές των έργων του

1603

Υπογράφει συμβόλαιο για τη διακόσμηση της κεντρικής Αγίας Τράπεζας του Νοσοκομείου της Παναγίας του Ελέους στο Ιγιέσκας

1608

Του ανατίθεται η διακόσμηση της Αγίας Τράπεζας και των πλευρικών στο Παρεκκλήσιο του Νοσοκομείου Ταβέρα. Ο «Ευαγγελισμός» και το «Όραμα του Αγίου Ιωάννη» αποκορύφωμα της καλλιτεχνικής του πορείας

1615

Απρίλιος, 7

Θάνατος του Ελ Γκρέκο στο Τολέδο

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 07.04.2024