Από το 1953 που ο «πατερούλης» Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκάσβιλι Στάλιν, το Κομμουνιστικό Κόμμα προχώρησε σε μία «αποσταλινοποίηση» του μηχανισμού της εξουσίας στη Σοβιετική Ένωση, με νέο Γενικό Γραμματέα τον Νικίτα Χρουτσόφ. 

Από την άλλη πλευρά η Οργάνωση της Τασκένδης του ΚΚΕ αρνιόταν πεισματικά να μιμηθεί το μητρικό κόμμα, επιμένοντας στην παραμονή του Νίκου Ζαχαριάδη στην ηγεσία του, παρά την αντίθετη άποψη που επιθυμούσε την αντικατάστασή του από τους Κολιγιάννη - Παρτσαλίδη.

Αποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσουν πρωτοφανείς ταραχές στην κοινότητα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης, μεταξύ «ζαχαριαδικών» -που είχαν την πλειοψηφία- και «αντιζαχαριαδικών», τον Σεπτέμβριο του 1955. Στα επεισόδια έλαβαν μέρος 3.000 άνθρωποι από τις 17.000 περίπου, οι οποίοι απάρτιζαν τη σχετική κοινότητα. 

Ήταν τέτοια η ένταση των επεισοδίων, που αναγκάστηκαν να παρέμβουν οι σοβιετικές αρχές. Ακραία πράξη η επίθεση στον θεσσαλονικιώτικης καταγωγής Δημητρίου, με το κόψιμο του αυτιού του. 

Τα επεισόδια δεν έγιναν ιδιαιτέρως γνωστά στην Ελλάδα και στη συνέχεια καλύφθηκαν από τη σιωπή όσων συμμετείχαν σε αυτά. Ας συνεκτιμηθεί το γεγονός ότι τις ίδιες μέρες έπεφτε θύμα τουρκικού προγκρόμ η ελληνική παροικία της Κωνσταντινούπολης.

Η οριστική καθαίρεση και διαγραφή του Νίκου Ζαχαριάδη πραγματοποιήθηκε στην 6η Ολομέλεια, στις 18 Φεβρουαρίου 1957. Είχε προηγηθεί η «υπόθεση Γουσόπουλου», στην οποία είχε έμμεση εμπλοκή και η Θεσσαλονίκη. Στην πόλη είχε μεταβεί ως στέλεχος του ΚΚΕ ο Γουσόπουλος, με το ψευδώνυμο Μάκης, προκειμένου να στήσει παράνομο μηχανισμό με εντολή του Κόμματος. 

Όντας στενός φίλος του Ζαχαριάδη, με την αργότερα συνεργασία του με την Ασφάλεια έδωσε την ευκαιρία να κατηγορηθεί η ηγεσία του, ιδίως όταν αποκαλύφθηκε το γεγονός ότι αυτή ήταν ενήμερη για τη δράση του. 

Έτσι, όταν εξέδωσε παράνομη εφημερίδα στη Θεσσαλονίκη, με προτροπή των αρχών, το ΚΚΕ τη χαιρέτησε με την Κεντρική Επιτροπή του, δικαιολογούμενο αργότερα ότι το έπραξε «για να ρίξει στάχτη στα μάτια».

Σε αυτό το κλίμα συγκλήθηκε τον Φεβρουάριο του 1955 η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, στο Βουκουρέστι, υπό την επιτήρηση της Διεθνούς Επιτροπής. Μετά το φιάσκο της Τασκένδης πρόθεσή της ήταν να περιθωριοποιήσει τον Ζαχαριάδη, καθώς και τους Μπαρτζιώτα, Βλαντά και Γούσια, με το επιχείρημα ότι είχαν ταχθεί κατά της διαγραφής των διαφωνούντων. 

Στο προεδρείο της Ολομέλειας κάθισε ο ίδιος ο πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής, ο Φιλανδός Κουουσίνεν, πλαισιωμένος από τους Κολιγιάννη, Παρτσαλίδη, Ρούσσο και Γκρόζο. 

Αυτός ο τελευταίος, άλλοτε ενθουσιώδης υποστηρικτής της ζαχαριαδικής καθοδήγησης, έκανε μία σκληρή εισήγηση, στην οποία συνόψισε τις κατηγορίες εναντίον του πρώην αρχηγού: ανώμαλο κομματικό καθεστώς, υποκίνηση των γεγονότων στην Τασκένδη, υπονόμευση της κομματικής ενότητας και κυρίως συμμετοχή στην «υπόθεση Γουσόπουλου», που αποδείχτηκε ότι ήταν διπλός πράκτορας. Αρχική πρόθεση ήταν η καθαίρεση του Ζαχαριάδη από την ΚΕ, η απαλλαγή του από κάθε κομματική δουλειά και προειδοποίηση διαγραφής.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Είναι βέβαιο ότι στη συζήτηση που ακολούθησε ακούστηκαν ακρότητες εναντίον του άλλοτε Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ, δίχως να προηγηθεί καμία έρευνα. Αυτό, άλλωστε, προσμαρτυρούν και οι αργότερα ιστορικοί Ν. Ακριτίδης και Θ. Χατζής (« Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε»), παρά το γεγονός ότι αμφότεροι κυνηγήθηκαν από τη ζαχαριαδική ηγεσία. 

Έτσι, ακούστηκαν υπαινιγμοί για συνεργασία με τους Ναζί, ενόσω βρισκόταν στο Νταχάου και καταγγελίες για ζοφερό κομματικό κλίμα, από συντρόφους οι οποίοι συμμετείχαν με ενθουσιασμό στις όποιες διεργασίες στο εσωτερικό του.

Εκτός αυτών, ο Ζαχαριάδης ρωτήθηκε για την υπόθεση Γουσόπουλου, τα υπονομευτικά γράμματα προς το ΚΚΣΕ, μετά την 6η Ολομέλεια, τη μετατροπή του Δημοκρατικού Στρατού σε τακτικό, τα γεγονότα στο Μπούλκες της τότε Γιουγκοσλαβίας, τα γεγονότα της Τασκένδης, τη δήλωση μετανοίας που έκανε ο Βελουχιώτης το 1936, για το αν τα γεγονότα του Μάη του ’36 ήταν προβοκατόρικα, προκειμένου να έρθει ο Μεταξάς στην εξουσία, στο γιατί ο Σβώλος και ο Τσιριμώκος δεν βγήκαν στο δεύτερο αντάρτικο. 

Όπως μαρτυρούν οι ιστορικοί, απάντησε σε όλα με ικανοποιητικό τρόπο, εκτός από ό,τι αφορούσε στα γεγονότα της Τασκένδης, για τα οποία τήρησε αιδήμονα σιωπή. Κρίσιμη υπήρξε η υπαναχώρησή του στο θέμα του Μάρκου Βαφειάδη, τον οποίον με τις επιστολές στο ΚΚΣΕ είχε κατηγορήσει ως πράκτορα (στην πραγματικότητα ανησυχούσε ότι ο Μάρκος εποφθαλμιούσε την ηγεσία του ΚΚΕ). Συγκεκριμένα δήλωσε στη σχετική ερώτηση:

«Πράκτορας ο Μάρκος; Όχι, δε θα απαντήσω, σύντροφοι. Εγώ έχω απάντηση. Έτσι; Εδώ θα θεωρηθεί ότι ο Ζαχαριάδης πάει να καλοπιάσει τον Μάρκο. Εγώ ποτέ δεν πίστεψα ότι ο Μάρκος ήταν πράκτορας. Εγώ, προσωπικά, σύντροφοι, ποτέ δεν το πίστεψα, όπως δεν το πίστεψα και για τον Παρτσαλίδη. 

Για τον Παρτσαλίδη εγώ έχω μάρτυρα. Θα βρεθεί η Αύρα, υπάρχει, ζει, σε μένα ερχότανε και θα πει τι της έλεγα για τον Παρτσαλίδη. Λοιπόν, σύντροφοι, εγώ αυτό το πράγμα δεν το πίστεψα. Γράφτηκε, παίρνω όλη την ευθύνη, ο Βαφειάδης έχει τα στραβά του, ότι θέλετε, καθίστε τώρα κάτω τον Ζαχαριάδη και πέστε γιατί το έγραψες. Εφόσον όμως με ρωτάτε, εγώ σας λέω αυτό το πράγμα. 

Ο Βαφειάδης είναι εδώ και μπορεί να πει αν του φέρθηκα καμιά φορά έτσι, μέχρι τη στιγμή που έφυγε. Ναι σύντροφοι, έχω το εξής να πω. Έγραφα εγώ, καλά, σύμφωνοι, το παραδέχομαι, υπάρχουν όμως και στοιχεία που μαζεύτηκαν όσο να γίνει αυτό. Και να πάτε, τα μάζευε το κόμμα. Να πάτε, να βρείτε εκεί μέσα τη γνώμη μου για τον Μάρκο. Γιατί τώρα, αυτού κατάληξε το κόμμα».

Η τοποθέτηση αυτή αποτελεί μία παραδοχή ότι οι διάφορες κατηγορίες για χαφιεδισμό προς τους κατά καιρούς διαφωνούντες είχαν καθαρά πολιτικό χαρακτήρα και δεν ανταποκρίνονταν σε αξιόπιστα στοιχεία.

Οι τελικές ποινές ήταν αυστηρότερες από τις προτάσεις της αρχικής εισήγησης. Στον Ζαχαριάδη επιβλήθηκε καθαίρεση από την Κεντρική Επιτροπή και διαγραφή από το Κόμμα για αντικομματική, φραξιονιστική και αντιδιεθνιστική δράση. Αυτό το τελευταίο αποτέλεσε το κύριο αίτιο της διαγραφής του, καθώς σήμαινε διαφοροποίηση από το πνεύμα της Σοβιετικής Ένωσης. Η πρόταση έλαβε μόνο δύο αρνητικές ψήφους, αυτές του Πολύδωρου Δανιηλίδη και του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννη.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Ο Βλαντάς υπήρξε πρωτοπαλίκαρο του Ζαχαριάδη και στο κείμενο του για τη διάσπαση του ΚΚΕ και τις αιτίες της ήττας στον Εμφύλιο έγραφε τα εξής για την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην 7η Ολομέλεια:

«Μπήκαμε σε μία μεγάλη σάλα, όλα τα μέλη της ΚΕ και της ΚΕ Ελέγχου. Μπουκάρανε απρόσκλητα καμιά τριακοσαριά άλλα άτομα. Από μέρους της ΚΕ του ΚΚΣΕ βρισκόταν το μέλος του προεδρείου του, ο Κουουσίνεν και μία σουίτα Σοβιετικών, του τμήματος εξωτερικών, όπως ο Βινογκράτοφ, ο Πετρόφ και άλλοι ξένοι, όπως ο Κισινέφσκι, μέλος της καθοδήγησης του Ρουμανικού Κόμματος. Στο προεδρείο πήραν θέση οι Γκρόζος, Παρτσαλίδης, Κολιγιάννης, Ρούσσος, έχοντας στη μέση τον Όττο Κουούσινεν. Κάποιος από την ΚΕ Ελέγχου, είπε ότι η κατάληψη θέσεων στην αίθουσα της Ολομέλειας είναι παράνομη και αντικαταστατική.

Η μάζα των παρανόμων εγκαταστάθηκε στην αίθουσα που συνερχόταν η Ολομέλεια, άρχισε να χτυπάει τα πόδια, να γιουχαΐζει, να βρίζει και να φωνασκεί. Λέγανε, εμείς ήρθαμε για να κρίνουμε τα έργα σας και τις αποφάσεις που θα πάρετε. Με τις φωνές και τις απειλές προσπάθησαν να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι τα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ είναι ένοχα και κατηγορούμενα απέναντί τους. 

Τους τρομοκράτησαν σε τέτοιο βαθμό, που δε νοιώθανε ότι είναι μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ, που έπρεπε να ασκήσουν τα δικαιώματά τους στο ανώτερο αυτό σώμα, αλλά κατηγορούμενοι που έπρεπε να απολογούνται».

Το τέλος του Ζαχαριάδη

Στην πιο νηφάλια και εμπεριστατωμένη καταγραφή των μετεμφυλιακών ενεργειών του ΚΚΕ, με κέντρο τον Νίκο Ζαχαριάδη, αυτήν του Άγγελου Τσέκερη με τον τίτλο «Μια ιστορία αλλιώς», ο συγγραφέας καταγράφει και αποτιμά το τέλος του αμφιλεγόμενου ηγέτη του ΚΚΕ:

«Διαγραμμένος από το Κόμμα και με τη ρετσινιά του χαφιέ ‘υπό διερεύνηση’, ο Ζαχαριάδης οδηγήθηκε για εγκατάσταση στο Μποροβίτσι, μία μικρή πόλη μεταξύ Μόσχας και Λένινγκραντ. Οι αποστάσεις είναι περίπου 300 χιλιόμετρα από τη Μόσχα, μία μέρα με το τρένο εκείνης της εποχής -και 3.000 χιλιόμετρα από την Τασκένδη- δηλαδή περίπου μιάμιση φορά η απόσταση μεταξύ Αθήνας και Μαδρίτης -όπου βρισκόταν συγκροτημένος ο μεγαλύτερος πυρήνας των υποστηρικτών του. 

Έμενε εκεί μαζί με τον εντεκάχρονο γιο του Σήφη και του ανατέθηκε μία θέση διευθυντή της τοπικής δασικής υπηρεσίας, ενώ του απαγορεύτηκε κατηγορηματικά κάθε είδους πολιτική δράση. Παρά το γεγονός ότι είχε τεθεί υπό τη στενή επιτήρηση της KGB, ο έκπτωτος αρχηγός κατάφερε να διατηρεί σποραδικές επαφές με φίλους και υποστηρικτές του, καθώς και να αλληλογραφεί μαζί τους. 

Η δραστηριότητα αυτή ήταν ιδιαίτερα ενοχλητική για τη νέα ηγεσία του ΚΚΕ που διαπίστωνε ότι, παρά την ανοιχτή σοβιετική υποστήριξη, δεν ήταν σε θέση να ελέγξει τις οργανώσεις των πολιτικών προσφύγων και να ανασυγκροτήσει το Κόμμα. Ο Ζαχαριάδης δεν έπαψε, από την πρώτη στιγμή της διαγραφής του, να αγωνίζεται για την κομματική του αποκατάσταση. 

Ζητούσε την εφαρμογή της κομματικής νομιμότητας και τη δυνατότητα να εγκατασταθεί στη Μόσχα ή στην Τασκένδη, με αναγνωρισμένη την ιδιότητα του πολιτικού πρόσφυγα. Ίσως μέσα στο μυαλό του να βρισκόταν ακόμα η σκέψη να διεκδικήσει ξανά την ηγεσία του Κόμματος, αλλά αυτό είναι κάτι που δεν επιβεβαιώνεται από πουθενά.

Στα γραπτά του ο Ζαχαριάδης, πέρα από την κριτική που ασκεί στην καινούρια ηγεσία για πολιτική ανεπάρκεια, θέτει ζητήματα επί του προσωπικού. Διαμαρτύρεται για τον τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίστηκε, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι οι μέθοδοι δίωξης, των οποίων είχε πέσει θύμα, ήταν οι ίδιες με αυτές που είχε εφαρμόσει ο ίδιος εναντίον των εσωκομματικών του αντιπάλων (…).

Ο Ζαχαριάδης αυτοκτόνησε στη Σιβηρία την 1η Αυγούστου 1973, σε ηλικία 70 ετών. Ο θάνατός του ανακοινώθηκε αμέσως, αλλά το ότι επρόκειτο για αυτοκτονία παρέμεινε μυστικό σχεδόν για είκοσι χρόνια. 

Πέθανε απόλυτα πεισμένος ότι είχε ενεργήσει πάντοτε για το καλό του κόμματος, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι αυτό που υπέστη στα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια της ζωής του ήταν αυτό που είχαν υποστεί εξ αιτίας του άλλα σημαντικά στελέχη του ΚΚΕ. Ήταν σκληρός και αποφασισμένος μέχρι την τελευταία στιγμή. Αντί να τον κάνει πιο στοχαστικό, η εξορία ενδυνάμωνε μέσα του τις πεποιθήσεις που είχε πάντα για το ποιά είναι η αποστολή και ο στόχος του κομμουνιστικού κινήματος».

Ημερολόγιο καταστρώματος

1903

Γέννηση Νίκου Ζαχαριάδη

1944

Μάρτιος, 6

Σχηματίζεται η «Κυβέρνηση του βουνού»

1945

Φεβρουάριος, 12

Υπογράφεται η συμφωνία της Βάρκιζας

1949

Συγκαλείται η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, όπου τίθεται το ζήτημα της σλαβομακεδονικής μειονότητας. Πολιτική καταδίκη του Βαφειάδη από τον Ζαχαριάδη

Συνάντηση Ζαχαριάδη Στάλιν, σύγκλιση της 6ης Ολομέλειας του ΚΚΕ.

Τέλος του εμφυλίου

1952

Νοέμβριος, 25

Σύλληψη του Νίκου Πλουμπίδη.

Αποκύρηξή του από το ΚΚΕ.

Συνέρχεται η 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ

1953

Θάνατος του Στάλιν. Αρχή αποσταλινοποίησης του ΚΚΣΕ

1955

Σεπτέμβριος

Ταραχές στην κοινότητα Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη, μεταξύ ζαχαριαδικών και αντιζαχαριαδικών

1957

Φεβρουάριος

Συγκαλείται η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, στην οποία καθαιρείται και διαγράφεται ο Ζαχαριάδης

1973

Αύγουστος, 1

Αυτοκτονία του Ζαχαριάδη στη Σιβηρία