Από το 2009 η Κομισιόν προειδοποιούσε την Ελλάδα για την αέρια ρύπανση από μικροσωματίδια με διάμετρο 10 μm (ΡΜ10) στη Θεσσαλονίκη. Δεκατέσσερα χρόνια μετά ήρθε η καταδίκη από το ευρωπαϊκό δικαστήριο. Στο μεταξύ, όχι μόνο δεν έγινε καμία ενέργεια για την αντιμετώπιση του προβλήματος αλλά δεν αποφασίστηκε καν ποια είναι τα κατάλληλα μέτρα που πρέπει να ληφθούν. 

Τα όρια που έχει θέσει η Κομισιόν είναι να μην έχουμε για περισσότερες από 35 μέρες το χρόνο συγκέντρωση μικροσωματιδίων άνω των 50μg ανά κυβικό μέτρο αέρα. Στη Θεσσαλονίκη αυτό το όριο των 50μg ξεπεράστηκε για περισσότερες ημέρες από το επιτρεπόμενο τα έτη από το 2005 έως και το 2012, στη διάρκεια του 2014 και, εν συνεχεία, εκ νέου από το 2017 έως και το 2019.

Μετά από δύο προειδοποιητικές επιστολές (2009, 2013) και δύο αιτιολογημένες γνώμες (2010 και 2014) το 2021 η Κομισιόν παρέπεμψε την Ελλάδα στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Η ελληνική πλευρά αρχικά προσπάθησε να πείσει ότι η ρύπανση από αιωρούμενα σωματίδια προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από φυσικές πηγές όπως η σκόνη της Σαχάρας. Ωστόσο, ακόμα και αν δεν υπολογιζόταν η συμβολή των φυσικών πηγών, οι υπερβάσεις των ορίων συνεχιζόταν.

Τον περασμένο Μάρτιο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα για δύο λόγους α) για τις υπερβάσεις των οριακών τιμών και β) γιατί από τη στιγμή που καταγράφηκαν οι υπερβάσεις η Ελλάδα έπρεπε να πάρει κατάλληλα μέτρα. Μέχρι στιγμής δεν έχει παρουσιάσει ούτε καν ένα αποδεκτό Σχέδιο Δράσης.

Αρμοδιότητες και πολιτική ευθύνη

Μετά την καταδικαστική απόφαση το υπουργείο Περιβάλλοντος δεν έκανε κανένα σχόλιο για το πώς θα αντιμετωπίσει το πρόβλημα -είχε προηγηθεί μάλιστα αντίστοιχη καταδίκη για την ατμοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα. Όσο για τους αιρετούς της αυτοδιοίκησης α’ και β’ βαθμού, όλοι δηλώνουν αναρμόδιοι και «δείχνουν» προς το υπουργείο για την ανάληψη πρωτοβουλιών. 

Η διεύθυνση περιβάλλοντος της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας σε έγγραφό της με ημερομηνία 12/04/2023 σημειώνει ότι τα προτεινόμενα μέτρα στο Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη «είναι κατά κύριο λόγο θερμικά-νομοθετικά ή επενδυτικά, προϋποθέτουν κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις σε θέματα περιβάλλοντος και ενέργειας και υπερβαίνουν τις αρμοδιότητες της Περιφέρειας».

«Προφανώς έχει αρμοδιότητα και η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, υπάρχουν μέτρα που μπορεί να πάρει, υπάρχουν περιφερειακά προγράμματα από τα οποία επιλέγει τι θα χρηματοδοτήσει» σχολιάζει στη «ΜτΚ» ο γενικός γραμματέας Φυσικού Περιβάλλοντος και Υδάτων Πέτρος Βαρελίδης, προσθέτοντας ότι τόσο η Περιφέρεια όσο και ο δήμος Θεσσαλονίκης έχουν μια πολιτική ευθύνη να αναδεικνύουν τα θέματα και να ασκούν πίεση στην κεντρική κυβέρνηση.

Πέντε χρόνια, δύο μελέτες, κανένα οριστικό σχέδιο

Με βάση κοινοτική οδηγία του 2008, σε περίπτωση υπερβάσεων στις τιμές των αέριων ρύπων κάθε κράτος-μέλος υποχρεούται να εκπονήσει σχέδιο με συγκεκριμένα μέτρα ώστε να διασφαλιστεί ότι η περίοδος υπέρβασης να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη. Η έλλειψη αυτού του σχεδίου για την περίπτωση της Θεσσαλονίκης ήταν ένας από τους λόγους της καταδίκης στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Αρμόδια για την εκπόνηση του Επιχειρησιακού Σχεδίου Δράσης για την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη είναι η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Πράγματι, το 2018 ανέθεσε την σχετική μελέτη, με δαπάνη 100.000 ευρώ. Εκεί καταγράφονται κάποια μέτρα -κυρίως για την προστασία του πληθυσμού, όταν το πρόβλημα είναι οξύ, αλλά όχι για την αντιμετώπιση των αιτιών που το προκαλούν. 

Η μελέτη αυτή παραδόθηκε τον Ιούλιο του 2020, αλλά κρίθηκε ελλιπής από το υπουργείο Περιβάλλοντος. Μία νέα μελέτη ανατέθηκε, αυτή τη φορά, αλλά από τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ), έναντι 74.400 ευρώ, για να συμπληρωθεί η αρχική μελέτη της Περιφέρειας, με προτάσεις συγκεκριμένων και ποσοτικοποιημένων μέτρων. 

Η δεύτερη μελέτη παραδόθηκε στην οριστική μορφή της στα τέλη του 2022 στο Υπουργείο Περιβάλλοντος. Τρεις μήνες αργότερα ήρθε η καταδίκη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Στο μεταξύ η χώρα μπήκε σε προεκλογική περίοδο, με αποτέλεσμα τα μέτρα ακόμη να επανεξετάζονται… Σε σχετικό υπηρεσιακό έγγραφο που συντάχθηκε τον Απρίλιο του 2023, κατόπιν ερώτησης και αίτησης κατάθεσης εγγράφων που υπέβαλαν βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ, το υπουργείο Περιβάλλοντος αναφέρει ότι «τα προτεινόμενα μέτρα επανεξετάζονται ως προς τον τρόπο και το χρονικό ορίζοντα εφαρμογής τους».

Οι προτάσεις προβλέπουν επιδοτήσεις, φόρους και απαγορεύσεις

Η μελέτη που ανέθεσε ο ΟΦΥΠΕΚΑ ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2022, προτείνοντας κυρίως μέτρα για τη μείωσης της καύση βιομάζας για θέρμανση που αποτελεί την αιτία για το 70% των υπερβάσεων ρύπων. Τα μέτρα περιελάμβαναν επιδότηση για την αντικατάσταση συστημάτων θέρμανσης βιομάζας (τζάκια, ξυλόσομπες, καυστήρες βιομάζας, σόμπες και καυστήρες πέλετ) με συστήματα θέρμανσης χαμηλών εκπομπών (φυσικό αέριο και αντλίες θερμότητας). 

Ωστόσο εκείνη την περίοδο είχε ενσκήψει η διεθνής ενεργειακή κρίση και το φυσικό αέριο δεν ήταν πλέον μία καλή εναλλακτική, καθώς υπήρχε ανάγκη μείωσης της χρήσης φυσικού αερίου.

Στα τέλη του 2022 ο μελετητής υπέβαλλε τις προτάσεις του για νέα μέτρα, όπως του ζητήθηκε. Έβγαλε εκτός το φυσικό αέριο από το σχήμα της επιδότησης για την αντικατάσταση των συστημάτων θέρμανσης με βιομάζα και πρότεινε να ενισχυθεί το πρόγραμμα «Εξοικονομώ».

Σενάριο 1:

1. Αντικατάσταση με φυσικό αέριο των συστημάτων θέρμανσης βιομάζας, με επιδότηση 50% (75% στους δικαιούχους κοινωνικού εισοδήματος αλληλεγγύης) επί προϋπολογισμού που μπορεί να κυμαίνεται από 4.000 έως 21.500 ευρώ για κάθε σπίτι. Μέσα σε μία τριετία εκτιμάται ότι μπορεί να αντικατασταθεί η χρήση βιομάζας σε 13.000 περίπου κατοικίες, και έως το 2025 να εξαλειφθεί περίπου το 12% των εκπομπών ΡΜ10. Ο προϋπολογισμός του μέτρου είναι στα 17,5 εκατ. κατ’ έτος, αλλά η απόδοσης του μέτρου αυτού είναι αμφίβολη λόγω της ανόδου της τιμής του φυσικού αερίου.

2. Αντικατάσταση με αντλίες θερμότητας των συστημάτων θέρμανσης βιομάζας. Με ανώτατο προϋπολογισμό 10.000 και ποσοστό επιχορήγησης 80% για όλους τους δικαιούχους. Με δαπάνη 40 εκατ. ευρώ ετησίως εκτιμάται ότι θα αντικατασταθεί η χρήση βιομάζας σε 15.000 περίπου κατοικίες και θα εξαλειφθεί το 13% των εκπομπών ΡΜ10 που προέρχονται από βιομάζας έως το 2025.

3. Απαγόρευση πώλησης καυσόξυλων, πέλλετ, μπρικετών στους δήμους Θεσσαλονίκης, Αμπελοκήπων-Μενεμένης, Καλαμαριάς, Κορδελιού-Ευόσμου, Νεάπολης-Συκεών και Παύλου Μελά σε βάθος τριετίας. Το μέτρο δεν προτείνεται ως ανεξάρτητο αλλά συνδυαστικά με τα παραπάνω, ώστε συνολικά η αναμενόμενη μείωση εκπομπών ΡΜ10 προσεγγίζει το 60-70%.

4. Περιβαλλοντικό τέλος στην βιομάζα. Το μέτρο αυτό θα έχει πεδίο εφαρμογής το σύνολο της χώρας, με εξαίρεση χωριά με πληθυσμό μέχρι 2.500 κατοίκους. Το προτεινόμενο τέλος που θα πληρώσουν οι καταναλωτές (Καυσόξυλα: 50€/m3, Πέλλετ: 0.5€/kg, Μπρικέττες: 0.5€/kg) θα γεμίσει τον «κουμπαρά» του Πράσινου Ταμείου για να χρηματοδοτηθούν τα μετρ επιδότησης για αντικατάσταση των συστημάτων θέρμανσης με βιομάζα. Η αναμενόμενη μείωση εκπομπών ΡΜ10 είναι μεγαλύτερη του 25%, και συνδυαστικά με τα δύο πρώτα μέτρα η αναμενόμενη μείωση προσεγγίζει το 45-55%.

Σενάριο 2:

Αντικατάσταση με αντλίες θερμότητας των συστημάτων θέρμανσης βιομάζας. Στο εναλλακτικό σενάριο το ποσοστό επιχορήγησης αυξάνεται από 80% στο 100% και ο προϋπολογισμός φτάνει τα 118 εκατ. ευρώ ετησίως για τρία χρόνια. Εκτιμάται ότι μέχρι το 2025 θα αντικατασταθεί η χρήση βιομάζας σε 35.000 περίπου κατοικίες και θα εξαλειφθεί περίπου το 31% των εκπομπών ΡΜ10 που προέρχονται από βιομάζα.

Συνδυαστικά με το παραπάνω προτείνεται η απαγόρευση πώλησης βιομάζας στην περιοχή (αθροιστική μείωση 60-70%) ή η επιβολή περιβαλλοντικού τέλους (αθροιστική μείωση 40-50%).

Σενάριο 3:

Αντικατάσταση με αντλίες θερμότητας των συστημάτων θέρμανσης βιομάζας. Το μέτρο παραμένει το ίδιο, αυξάνεται όμως ο προϋπολογισμός (120 εκατ. το πρώτο έτος και από 190 εκατ. τα δύο επόμενα). Εκτιμάται ότι θα αντικατασταθεί η χρήση βιομάζας σε 50.000 περίπου κατοικίες και έτσι θα εξαλειφθεί το 44% των εκπομπών ΡΜ10 από τη βιομάζα έως το 2025.

Μένει να φανεί το κατά πόσο θα είναι αποτελεσματικά τα μέτρα που προβλέπουν αλλαγή του συστήματος θέρμανσης, με δεδομένο ότι απαιτείται η οικονομική συνδρομή των πολιτών (από 20% έως 50% του προϋπολογισμού) και ήδη πολλοί προχώρησαν την δεκαετία της κρίσης σε αλλαγή, στρεφόμενοι από τα ακριβότερα καύσιμα στη βιομάζα.

Η μελέτη υπολογίζει και τη συμβολή των υφιστάμενων μέτρων όπως το πρόγραμμα «Εξοικονομώ» που οδηγεί σε μείωση της χρήσης βιομάζας περίπου 0.5% κατ’ έτος και, εφόσον υπάρξει αύξηση του αριθμού των κατοικιών που εντάσσονται στο πρόγραμμα κατά τάξης 4%. 

Επίσης υπολογίζεται η συμβολή της ηλεκτροκίνησης (σύμφωνα με τον νέο κλιματικό νόμο από το 2025 το 1/3 των ενοικιαζόμενων οχημάτων και όλα τα νέα ταξί θα πρέπει να είναι ηλεκτρικά ή οχήματα μηδενικών εκπομπών ρύπων, ενώ αναμένονται και λεωφορεία νέας τεχνολογίας στη Θεσσαλονίκη) αλλά και της λειτουργίας του μετρό το 2024 και προκύπτει μια εκτιμώμενη μείωση 5% του συνόλου των εκπομπών σωματιδίων.

Επίσης προτείνονται συμπληρωματικά μέτρα ανάλογα με τις συνθήκες και τις μετεωρολογικές προγνώσεις, όπως απαγόρευση χωματουργικών εργασιών για κάποιες ώρες, απαγόρευση της καύσης καλαμιών και υπολειμμάτων κλαδεμάτων σε περίπτωση που

αναμένονται συνθήκες ευνοϊκές για την αύξηση της συγκέντρωσης σωματιδίων κ.ά.

Τον Σεπτέμβριο οι ανακοινώσεις

Τα τρία σενάρια θα πρέπει να επαναξιολογηθούν από την επόμενη κυβέρνηση για αποφασίσει ποιο από αυτά θα υιοθετήσει, επισημαίνει στη «ΜτΚ» ο γενικός γραμματέας Φυσικού Περιβάλλοντος και Υδάτων Πέτρος Βαρελίδης. Ήδη το υπουργείο έχει ενημερώσει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα πιθανά μέτρα που εξετάζει. Επίσης έχει στείλει σχετική επιστολή προς την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και μετά το σχηματισμό της νέας κυβέρνησης θα συζητηθούν τα μέτρα που θα υιοθετηθούν και ο τρόπος χρηματοδότησής τους. 

Αυτό που συζητείται είναι ένα μεικτό σχήμα χρηματοδότησης, από τα κοινοτικά κονδύλια του Ταμείου Συνοχής του υπουργείου και της Περιφέρειας, καθώς τα απαιτούμενα κονδύλια κυμαίνονται από 350 εκατ. έως 550 εκατ. ευρώ. Οι τελικές αποφάσεις αναμένονται να ανακοινωθούν τον προσεχή Σεπτέμβριο και στη συνέχεια εναπόκειται στην Κομισιόν να κρίνει αν το σχέδιο για την αντιμετώπιση της αέριας ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη θεωρείται επαρκές.

Χρειάζεται άμεσα δημόσια συζήτηση

Σωκράτης Φάμελλος

Υποψήφιος βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, πρώην υπουργός

Η καταδίκη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για το σοβαρό πρόβλημα της αέριας ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη είναι μία απόδειξη της αναντιστοιχίας λόγων και έργων της κυβέρνησης Μητσοτάκη και των τοπικών φορέων.

Το σοβαρότερο πρόβλημα δεν είναι η καταδίκη και το πιθανό πρόστιμο, αλλά το ότι η αέρια ρύπανση συνδέεται με τη δημόσια υγεία των πολιτών της Θεσσαλονίκης και έχει ήδη σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις που υποτιμούνται, εδώ και πολλά χρόνια.

Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και η κυβέρνηση επέδειξαν αδικαιολόγητες καθυστερήσεις και έλλειμμα συντονισμού και αποτελεσματικότητας. Με γενικόλογες μελέτες και αναβλητικότητα δεν αντιμετωπίζεται ένα τόσο σοβαρό θέμα.

Χρειάζεται άμεσα δημόσια συζήτηση για τα πραγματικά δεδομένα, τις αιτίες του προβλήματος και για άμεσα μέτρα με αξιοποίηση της διεθνούς εμπειρίας: περιορισμός και αλλαγή ωραρίων στην κυκλοφορία οχημάτων, αλλαγή μέσων θέρμανσης, έλεγχοι σε όλες τις δραστηριότητες, στοχευμένες παρεμβάσεις στον αστικό ιστό. Η υιοθέτηση ενός αυστηρότερου πλαισίου με κίνητρα και αντικίνητρα και η ενίσχυση των ελεγκτικών μηχανισμών είναι υποχρεώσεις μας απέναντι στους πολίτες και αποτελούν χαρακτηριστικά μίας ισχυρής πολιτείας που θα φροντίζει για τα συμφέροντα της κοινωνίας και της οικονομίας και θα εξασφαλίζει ένα βιώσιμο μέλλον για όλους.

*Δημοσιεύθηκε στο ειδικό αφιέρωμα της "ΜτΚ" για το Περιβάλλον στις 03-04.06.2023