Η παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας ξεπερνάει κατά πολύ τον εθιμοτυπικό της χαρακτήρα και μετατρέπεται σε μια σειρήνα, μια φωνή απόγνωσης. Σ’ αυτή την περίπτωση μάλιστα εμπλέκονται πολλά: Οι περιπέτειες και οι προκαταλήψεις για τους πάσχοντες ψυχικά, η ιδρυματοποίηση και η εγκατάλειψη των ασθενών αλλά και το σταδιακό άδειασμα των ειδικών, νοσηλευτικών ιδρυμάτων.
Το μέγα ζητούμενο (πέρα από οικονομικά θέματα) είναι η κοινωνική ενσωμάτωση και η αποδοχή, η επανένταξη. Δεν θα κομίσω γλαύκας εις Αθήνας, αλλά επείγεται να το σημειώσω πως τα ψυχικά νοσήματα έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια. Όσο για τη χώρα μας, η κατανάλωση των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων καλπάζει, ενώ πλέον πολύ τακτικά αναφερόμαστε στην παιδική και εφηβική κατάθλιψη.
Τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Σε μια παγκόσμια κοινωνία στρεσογόνο, γεμάτη πρότυπα και προκρίματα, απαιτήσεις, λογικό είναι να ανακαλύψουμε τα άτομά της σε αδιέξοδο.
Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ
Ειδικά στη χώρα μας τα πράγματα έχουν χαρακτηριστικά εκτροχιαστεί, μια και απολέσθηκαν αξιακοί δεσμοί, που βοηθούν στην ψυχική υγεία, την τόνωσή της ή απαλύνουν τους κραδασμούς των ευένδοτων. Σε ό,τι πιο πολύ στηρίχθηκαν οι Έλληνες στο παρελθόν έχει διαλυθεί από την επέλαση ενός πολιτισμού των σκουπιδιών, που μιμείται ένα κακέκτυπο life style. Παράλληλα, στην εργασία οι απαιτήσεις έχουν πολλαπλασιαστεί και η βαρβαρότητα που επικρατεί κάμπτει και άλλο τον ψυχισμό.
Όταν μιλούμε, λοιπόν, για παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας δεν αναφερόμαστε σε κάτι το κενό και το χωρίς νόημα, αλλά στην ίδια την ποιότητα ζωής. Δεν υπάρχει περίπτωση, αν και εφόσον διαταραχθεί η ψυχική υγεία, να μην υπάρξουν και βλάβες σε άλλα συστήματα του οργανισμού, μια και η κατάρρευση είναι συνολική. Και επ’ αυτών όλων τι γίνεται;
ΤΟ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΟ ΤΕΙΧΟΣ
Τίποτα ή σχεδόν τίποτα, μια και αυτό που βλέπεις δίπλα σου είναι μοναξιά, εχθρότητα, απομόνωση, αδυναμία επικοινωνίας. Τουλάχιστον αν και εφόσον καταφύγουμε στο σινεμά, μπορούμε να πάρουμε κάποιες πληροφορίες για τη σοβαρότητα του θέματος και την κοινωνική καταγωγή της νόσου σε πολύ μεγάλο ποσοστό. Από την άλλη μεριά, πέραν της φαρμακευτικής αγωγής, της ψυχανάλυσης και άλλων τεχνικών, η ψυχική νόσος απαιτεί συμπαράσταση, συμπαράταξη και αναπαραγωγή τρυφερών καταστάσεων του παρελθόντος. Η δημιουργία ενός ανθεκτικού τείχους με έναν τρόπο ζωής, που έρχεται από τις παραδοσιακές αξίες, είναι ιδιαίτερα βοηθητική. Παράλληλα, κι όταν κάποιος ασθενήσει, η κοινωνική του επανένταξη έχει ανάγκη απ’ αυτό το προστατευτικό τείχος.
ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΤΗΣ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑΣ
Οι κορυφαίοι σκηνοθέτες δεν δίστασαν να μας πουν τις αλήθειες τους για την ψυχική νόσο. Ο Μπέργκμαν, που είδε το θέμα συνολικά, έδωσε το μνημειώδες φιλμ
Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη. Ο Πολάνσκι εμφανίζει μέγιστη εξειδίκευση στο να αναλύει τη διάσπαση, την αλλοίωση ταυτότητας, τη σχιζοφρένεια, τη μεταφορά σ’ έναν παραισθητικό κόσμο. Η ασπρόμαυρη Αποστροφή του θεωρείται το μνημειώδες, μοναδικό φιλμ πάνω στη σχιζοφρένεια. Όλες οι σκηνές της είναι δοσμένες μ’ ένα λιτό, ντοκιμαντερίστικο, αφηγηματικό ύφος και στιλ, πειστικό και επιστημονικά τεκμηριωμένο. Όμως, ο Πολάνσκι δεν θα μείνει εκεί. Θα ακολουθήσουν δύο εκπληκτικά του φιλμ μυθοπλασίας: Στο δαιμονολογικό θρίλερ Το μωρό της Ροζ Μαρί η ηρωίδα (Μία Φάροου) ισχυρίζεται πως παγιδεύεται από μια παγκόσμια ομάδα σατανιστών για να γεννήσει το μωρό του σατανά. Ωστόσο, ενδέχεται να είναι σχιζοφρενής. Ο Πολάνσκι είναι ελλειπτικός και εμείς πρέπει να αποφασίσουμε. Μια νέα γυναίκα διαταραγμένη κάνει έρωτα με τον σατανά, ο πατέρας ξεπουλάει την οικογένεια και το παιδί του. Ναι, είναι μια πικρή καταγγελία αλλά και πιθανά προϊόν ενός διαταραγμένου μυαλού.
«ΕΝΟΙΚΟΣ» ΚΑΙ «ΦΩΛΙΕΣ»
Ο Ρομάν θα πιάσει μια κορυφαία επίδοση τη δεκαετία του `70, που θεωρώ ως εκείνη της μεγάλης απελπισίας. Τότε γυρίζει τον Ένοικο, μεγάλη πρωτοπορία για την εποχή του. Βασικά θέματα ο διχασμός, η αποπροσωποποίηση, η μοναξιά, η εχθρότητα, η απομόνωση του τσιμέντου. Οι ταυτότητες λιώνουν, τα άτομα αποπροσωποποιούνται και μετατρέπονται σε ψυχοπαθητικές προσωπικότητες. Το τέλος είναι κάτι παραπάνω από συγκλονιστικό, υπαινιχτικό και ελλειπτικό. Κορυφαία ταινία.
Την ίδια χρονιά περίπου θα παίξει και θα κερδίσει τα Όσκαρ το Στη φωλιά του κούκου του Μίλος Φόρμαν. Σ’ αυτό το φιλμ οι προτάσεις είναι πολλές: 1. Η κοινωνία είναι κατ’ ουσία ένα ψυχιατρείο. 2. Η απόδραση είναι εφικτή υπό όρους και θυσίες. 3. Οι κανόνες είναι ξεκαθαρισμένοι και το σύστημα εξουσίας χειραγωγεί και ελέγχει. 4. Όποιος αποδράσει, θα αναλάβει κατά μόνας δράση.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΠΑΘΗΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
Σπουδαία ταινία, αρχικά παρεξηγήθηκε, αλλά έχει βρει τη θέση της στην ιστορία του σινεμά. Εκείνη την εποχή ο Τζον Κασαβέτις θα μας προσφέρει το αριστούργημά του Μια γυναίκα εξομολογείται με την Τζένα Ρόουλαντς. Εδώ η σύζυγος προσβάλλεται από σχιζοφρένεια, εξαιτίας του καταπιεστικού και μονότονου περιβάλλοντός της. Προσωρινά θεραπεύεται, αλλά είναι καταδικασμένη, μια και τίποτα στο περιβάλλον της δεν μπορεί να αλλάξει. Μνημειώδες φιλμ.
Στα 1977 ο Μονιτσέλι στον Ανθρωπάκο θα δείξει τις διαδικασίες με τις οποίες ο μικροαστός ολισθαίνει στον κοινωνικό φασισμό και καταλήγει στην ψυχοπαθολογία και στο έγκλημα.
Ο ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΤΗΣ ΛΟΒΟΤΟΜΗΣ
Ο Σκορσέζε πρόσφατα σχετικά με το εκπληκτικό Νησί των καταραμένων έκαμε το σχόλιό του για τη ψυχική νόσο και τον βάρβαρο τρόπο καταστολής των ασθενών. Παράλληλα, έδειξε την πολλαπλή κοινωνική και ιδεολογική σχιζοφρένεια και εντυπωσίασε με το αμφίσημο φινάλε.
Την πραγματική ιστορία της ηθοποιού Φράνσις Φάρμερ, που της έκαναν λοβοτομή γιατί ζούσε ελεύθερα, είδαμε στο έξοχο φιλμ Φράνσις μια αδέσμευτη γυναίκα.
Άφησα για το τέλος την κορυφαία και ιδιοφυή ταινία του Σάμιουελ Φούλερ Shock corridor, που είναι συγκλονιστική σε όλα τα επίπεδα. Η ιστορία ενός υγιούς δημοσιογράφου που εισέρχεται για έρευνα οικιοθελώς σ’ ένα ψυχιατρικό ίδρυμα μετατρέπεται σ’ έναν εφιάλτη και το απόλυτο σχόλιο για την παράνοια του συστήματος. Η ταινία συγκλονίζει με τους κοινωνικοπολιτικούς παραλληλισμούς και το στιλ της.
Και φυσικά και ο Γουίλιαμ Γουάιλερ με τον έγχρωμο Συλλέκτη μας πρόσφερε μια συνταραχτική εικόνα της διαταραγμένης επικοινωνίας, που οδηγεί στον παραβατικό τρόπο ζωής και στη μόνιμη ψυχοπαθολογία.
Ψυχική υγεία, το παν στη ζωή μας. Ας την φροντίζουμε, ας την τονώνουμε.
Η παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας ξεπερνάει κατά πολύ τον εθιμοτυπικό της χαρακτήρα και μετατρέπεται σε μια σειρήνα, μια φωνή απόγνωσης. Σ’ αυτή την περίπτωση μάλιστα εμπλέκονται πολλά: Οι περιπέτειες και οι προκαταλήψεις για τους πάσχοντες ψυχικά, η ιδρυματοποίηση και η εγκατάλειψη των ασθενών αλλά και το σταδιακό άδειασμα των ειδικών, νοσηλευτικών ιδρυμάτων.
Το μέγα ζητούμενο (πέρα από οικονομικά θέματα) είναι η κοινωνική ενσωμάτωση και η αποδοχή, η επανένταξη. Δεν θα κομίσω γλαύκας εις Αθήνας, αλλά επείγεται να το σημειώσω πως τα ψυχικά νοσήματα έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια. Όσο για τη χώρα μας, η κατανάλωση των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων καλπάζει, ενώ πλέον πολύ τακτικά αναφερόμαστε στην παιδική και εφηβική κατάθλιψη.
Τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Σε μια παγκόσμια κοινωνία στρεσογόνο, γεμάτη πρότυπα και προκρίματα, απαιτήσεις, λογικό είναι να ανακαλύψουμε τα άτομά της σε αδιέξοδο.
Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ
Ειδικά στη χώρα μας τα πράγματα έχουν χαρακτηριστικά εκτροχιαστεί, μια και απολέσθηκαν αξιακοί δεσμοί, που βοηθούν στην ψυχική υγεία, την τόνωσή της ή απαλύνουν τους κραδασμούς των ευένδοτων. Σε ό,τι πιο πολύ στηρίχθηκαν οι Έλληνες στο παρελθόν έχει διαλυθεί από την επέλαση ενός πολιτισμού των σκουπιδιών, που μιμείται ένα κακέκτυπο life style. Παράλληλα, στην εργασία οι απαιτήσεις έχουν πολλαπλασιαστεί και η βαρβαρότητα που επικρατεί κάμπτει και άλλο τον ψυχισμό.
Όταν μιλούμε, λοιπόν, για παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας δεν αναφερόμαστε σε κάτι το κενό και το χωρίς νόημα, αλλά στην ίδια την ποιότητα ζωής. Δεν υπάρχει περίπτωση, αν και εφόσον διαταραχθεί η ψυχική υγεία, να μην υπάρξουν και βλάβες σε άλλα συστήματα του οργανισμού, μια και η κατάρρευση είναι συνολική. Και επ’ αυτών όλων τι γίνεται;
ΤΟ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΟ ΤΕΙΧΟΣ
Τίποτα ή σχεδόν τίποτα, μια και αυτό που βλέπεις δίπλα σου είναι μοναξιά, εχθρότητα, απομόνωση, αδυναμία επικοινωνίας. Τουλάχιστον αν και εφόσον καταφύγουμε στο σινεμά, μπορούμε να πάρουμε κάποιες πληροφορίες για τη σοβαρότητα του θέματος και την κοινωνική καταγωγή της νόσου σε πολύ μεγάλο ποσοστό. Από την άλλη μεριά, πέραν της φαρμακευτικής αγωγής, της ψυχανάλυσης και άλλων τεχνικών, η ψυχική νόσος απαιτεί συμπαράσταση, συμπαράταξη και αναπαραγωγή τρυφερών καταστάσεων του παρελθόντος. Η δημιουργία ενός ανθεκτικού τείχους με έναν τρόπο ζωής, που έρχεται από τις παραδοσιακές αξίες, είναι ιδιαίτερα βοηθητική. Παράλληλα, κι όταν κάποιος ασθενήσει, η κοινωνική του επανένταξη έχει ανάγκη απ’ αυτό το προστατευτικό τείχος.
ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΤΗΣ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑΣ
Οι κορυφαίοι σκηνοθέτες δεν δίστασαν να μας πουν τις αλήθειες τους για την ψυχική νόσο. Ο Μπέργκμαν, που είδε το θέμα συνολικά, έδωσε το μνημειώδες φιλμ
Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη. Ο Πολάνσκι εμφανίζει μέγιστη εξειδίκευση στο να αναλύει τη διάσπαση, την αλλοίωση ταυτότητας, τη σχιζοφρένεια, τη μεταφορά σ’ έναν παραισθητικό κόσμο. Η ασπρόμαυρη Αποστροφή του θεωρείται το μνημειώδες, μοναδικό φιλμ πάνω στη σχιζοφρένεια. Όλες οι σκηνές της είναι δοσμένες μ’ ένα λιτό, ντοκιμαντερίστικο, αφηγηματικό ύφος και στιλ, πειστικό και επιστημονικά τεκμηριωμένο. Όμως, ο Πολάνσκι δεν θα μείνει εκεί. Θα ακολουθήσουν δύο εκπληκτικά του φιλμ μυθοπλασίας: Στο δαιμονολογικό θρίλερ Το μωρό της Ροζ Μαρί η ηρωίδα (Μία Φάροου) ισχυρίζεται πως παγιδεύεται από μια παγκόσμια ομάδα σατανιστών για να γεννήσει το μωρό του σατανά. Ωστόσο, ενδέχεται να είναι σχιζοφρενής. Ο Πολάνσκι είναι ελλειπτικός και εμείς πρέπει να αποφασίσουμε. Μια νέα γυναίκα διαταραγμένη κάνει έρωτα με τον σατανά, ο πατέρας ξεπουλάει την οικογένεια και το παιδί του. Ναι, είναι μια πικρή καταγγελία αλλά και πιθανά προϊόν ενός διαταραγμένου μυαλού.
«ΕΝΟΙΚΟΣ» ΚΑΙ «ΦΩΛΙΕΣ»
Ο Ρομάν θα πιάσει μια κορυφαία επίδοση τη δεκαετία του `70, που θεωρώ ως εκείνη της μεγάλης απελπισίας. Τότε γυρίζει τον Ένοικο, μεγάλη πρωτοπορία για την εποχή του. Βασικά θέματα ο διχασμός, η αποπροσωποποίηση, η μοναξιά, η εχθρότητα, η απομόνωση του τσιμέντου. Οι ταυτότητες λιώνουν, τα άτομα αποπροσωποποιούνται και μετατρέπονται σε ψυχοπαθητικές προσωπικότητες. Το τέλος είναι κάτι παραπάνω από συγκλονιστικό, υπαινιχτικό και ελλειπτικό. Κορυφαία ταινία.
Την ίδια χρονιά περίπου θα παίξει και θα κερδίσει τα Όσκαρ το Στη φωλιά του κούκου του Μίλος Φόρμαν. Σ’ αυτό το φιλμ οι προτάσεις είναι πολλές: 1. Η κοινωνία είναι κατ’ ουσία ένα ψυχιατρείο. 2. Η απόδραση είναι εφικτή υπό όρους και θυσίες. 3. Οι κανόνες είναι ξεκαθαρισμένοι και το σύστημα εξουσίας χειραγωγεί και ελέγχει. 4. Όποιος αποδράσει, θα αναλάβει κατά μόνας δράση.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΠΑΘΗΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
Σπουδαία ταινία, αρχικά παρεξηγήθηκε, αλλά έχει βρει τη θέση της στην ιστορία του σινεμά. Εκείνη την εποχή ο Τζον Κασαβέτις θα μας προσφέρει το αριστούργημά του Μια γυναίκα εξομολογείται με την Τζένα Ρόουλαντς. Εδώ η σύζυγος προσβάλλεται από σχιζοφρένεια, εξαιτίας του καταπιεστικού και μονότονου περιβάλλοντός της. Προσωρινά θεραπεύεται, αλλά είναι καταδικασμένη, μια και τίποτα στο περιβάλλον της δεν μπορεί να αλλάξει. Μνημειώδες φιλμ.
Στα 1977 ο Μονιτσέλι στον Ανθρωπάκο θα δείξει τις διαδικασίες με τις οποίες ο μικροαστός ολισθαίνει στον κοινωνικό φασισμό και καταλήγει στην ψυχοπαθολογία και στο έγκλημα.
Ο ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΤΗΣ ΛΟΒΟΤΟΜΗΣ
Ο Σκορσέζε πρόσφατα σχετικά με το εκπληκτικό Νησί των καταραμένων έκαμε το σχόλιό του για τη ψυχική νόσο και τον βάρβαρο τρόπο καταστολής των ασθενών. Παράλληλα, έδειξε την πολλαπλή κοινωνική και ιδεολογική σχιζοφρένεια και εντυπωσίασε με το αμφίσημο φινάλε.
Την πραγματική ιστορία της ηθοποιού Φράνσις Φάρμερ, που της έκαναν λοβοτομή γιατί ζούσε ελεύθερα, είδαμε στο έξοχο φιλμ Φράνσις μια αδέσμευτη γυναίκα.
Άφησα για το τέλος την κορυφαία και ιδιοφυή ταινία του Σάμιουελ Φούλερ Shock corridor, που είναι συγκλονιστική σε όλα τα επίπεδα. Η ιστορία ενός υγιούς δημοσιογράφου που εισέρχεται για έρευνα οικιοθελώς σ’ ένα ψυχιατρικό ίδρυμα μετατρέπεται σ’ έναν εφιάλτη και το απόλυτο σχόλιο για την παράνοια του συστήματος. Η ταινία συγκλονίζει με τους κοινωνικοπολιτικούς παραλληλισμούς και το στιλ της.
Και φυσικά και ο Γουίλιαμ Γουάιλερ με τον έγχρωμο Συλλέκτη μας πρόσφερε μια συνταραχτική εικόνα της διαταραγμένης επικοινωνίας, που οδηγεί στον παραβατικό τρόπο ζωής και στη μόνιμη ψυχοπαθολογία.
Ψυχική υγεία, το παν στη ζωή μας. Ας την φροντίζουμε, ας την τονώνουμε.
ΣΧΟΛΙΑ