Του Βασίλη Κεχαγιά

Μπορεί ο μυθικός Εγκέλαδος να μην άφησε ποτέ ήσυχη την ελληνική επικράτεια, ωστόσο ο σεισμός της 20ης Ιουνίου του 1978 της Θεσσαλονίκης κρατάει μια έντονη μνήμη ανατριχίλας, την οποία οι ίδιοι οι κάτοικοι της πόλης δεν τη συγκρίνουν με ότι ανάλογο έχουν ζήσει διάφορα άλλα αστικά κέντρα, κυρίως η Αθήνα. Ίσως η διάρκεια των τριάντα δευτερολέπτων, ίσως το μικρό εστιακό βάθος, των έξι χιλιομέτρων, το οποίο επέτεινε την ένταση των 6,5 ρίχτερ, μάλλον όμως ο αιφνιδιασμός από τη μοιραία οκταώροφη πολυκατοικία της πλατείας Ιπποδρομίου, με τους 29 κατοίκους της να πιάνονται, σχεδόν κυριολεκτικά, στον ύπνο.

Βέβαια, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, αφού η πυκνή σεισμική δραστηριότητα είχε ξεκινήσει σχεδόν ένα μήνα πριν, στις 24 Μαΐου, μια σεισμική δόνηση 5,75 Ρίχτερ αναστάτωσε την πόλη, με το επίκεντρο κάπου ανάμεσα στις λίμνες Λαγκαδά και Βόλβη, με υλικές ζημίες στα χωριά Στίβος και Περιστερώνας. Και δεν ήταν μόνον αυτός. 

Το Εργαστήριο Γεωφυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου, με επικεφαλής τον καθηγητή Βασίλειο Παπαζάχο, καθησύχαζε τους κατοίκους, μιλώντας για φθίνουσα μετασεισμική ακολουθία. Ακόμη κι όταν μια μέρα πριν, στις 19 Ιουνίου, δύο ισχυρές σεισμικές δονήσεις αναζωπύρωσαν τους φόβους. Έτσι, στις 10, περίπου το βράδυ της 20ης Ιουνίου ο γνώριμος Εγκέλαδος δημιούργησε χάος, αφού οι κρατικές υπηρεσίες ουσιαστικά ήσαν παντελώς απούσες και ολότελα απροετοίμαστες. Δεν υπήρχε καμιά προετοιμασία, ουδεμία εμπειρία διάσωσης σε ανάλογες περιπτώσεις και απόλυτη έλλειψη γνώσης για το δέον γενέσθαι. 

Αποτέλεσμα, τριάντα χιλιάδες αυτοκίνητα να στριμώχνονται στις εξόδους της πόλης, με προορισμό εξοχικά σπίτια φίλων ή συγγενών ή εν πάση περιπτώσει κάποιος ανοιχτός χώρος. Η γρήγορη διασπορά της είδησης για τη μοιραία πολυκατοικία ενίσχυσε τις υφέρπουσες φήμες, διογκώνοντας την αγωνία για την κατάσταση της κατοικίας του καθενός, κάτι που απέτρεπε τους πάντες από την επάνοδο στον τόπο διαμονής τους. Η διαφορά της Θεσσαλονίκης από αυτό που κάποια έτη μετά βίωσε η πρωτεύουσα ήταν ακριβώς η ανεξέλεγκτη μετασεισμική φυγή και η ερήμωση της πόλης την επόμενη μέρα.

Ο ιστορικός

Παρά το γεγονός ότι πολλά από τα γεγονότα εκείνων των ετών έχουν περάσει στη δικαιοδοσία της Ιστορίας και δέχονται συνεχώς τα φρεσκαρίσματα της μνήμης από μελέτες και αναλύσεις, ο σεισμός της Θεσσαλονίκης, για όσους τον έζησαν δε χρήζει καμιάς ιστορικής παρέμβασης, κρατώντας σταθερά παροντικό χαρακτήρα στη μνήμη. Έτσι, λοιπόν, εκείνο που απλώς έχει κάποιο νόημα ως ιστορική αποτίμηση είναι οι καταστροφικές συνέπειες και τα επακολουθήσαντα της πρώτης τραυματικής εμπειρίας.

Εκτός από τους 49 νεκρούς, 29 των οποίων στα ερείπια της πολυκατοικίας της πλατείας Ιπποδρομίου και άλλοι από πτώσεις αντικειμένων ή και καρδιακά επεισόδια, αμέτρητες ήταν οι υλικές ζημίες κτηρίων και οικοδομών. Ουσιαστικά επλήγη όλο το ιστορικό κέντρο, με τις πολυκατοικίες του να μετρούν πολλά χρόνια ζωής, πατώντας πάνω στο σαθρό υπέδαφος των αρχαίων κτισμάτων. Ο Λευκός Πύργος, η Ροτόντα, η εκκλησία της Αχειροποίητου, η Αγία Σοφία, ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα, το Αλκαζάρ, το Γενήτορά χάμάμ (η Αίγλη), τα λουτρά του Μπεζεστένι, τα λουλουδάδικα, τα βυζαντινά τείχη και πολλά άλλα μνημεία, κυρίως οθωμανικής καταγωγής, βρέθηκαν σοβαρά λαβωμένα, ενώ κάποια άλλα, ιδιωτικά, χαρακτηρισμένα «διατηρητέα», βρέθηκαν γρήγορα κατεδαφισμένα, πριν την επέμβαση των αρχαιολογικών φορέων. Ανάμεσα σε αυτά, τα παλιά δικαστήρια, από τα οθωμανικά χρόνια, τα οποία, πράγματι γεμάτα επικίνδυνες ρωγμές, βρέθηκαν γρήγορα σωριασμένα, μετά από εντολή του υπουργού Δημοσίων έργων Νίκου Ζαρντινίδη. Επίσης, το ιστορικό ξενοδοχείο «Μεντιτερανέ» έσβησε, χαρακτηρισμένο «κατεδαφιστέο» και μαζί του οι μνήμες μιας κοσμοπολίτικής Θεσσαλονίκης, που φιλοξένησε πρόσωπα και γεγονότα στους χώρους και στα δωμάτιά του.

Γρήγορα, σχετικά, συστήθηκε η ΥΑΣΒΕ (Υπηρεσία Αποκατάστασης Σεισμοπαθών Βορείου Ελλάδος ), για τον έλεγχο των κτηρίων, την καταγραφή των ζημιών και παρά τις επικρίσεις που δέχθηκε, κυρίως από το Σύλλογο Μηχανικών για γραφειοκρατική λειτουργία, έδρασε με αρκετή ταχύτητα και ακρίβεια. Κατέγραψε 13.918 κτίρια με σοβαρές ζημίες και 49.071 με ελαφρύτερες. Τριάντα πέντε σχολεία διαγνώσθηκαν ακατάλληλα προς χρήση, ενώ 3.170 οικοδομήματα κατεδαφίστηκαν ως επικίνδυνα.

Ο αυτόπτης μάρτυς

Πέρα από τα επισήμως καταγραφέντα, ο σεισμός της 20ης Ιουνίου έδωσε την αφορμή για την ασύδοτη κυκλοφορία, φημών, παραπληροφοριών, αλλά και διαπιστώσεων, συναρτημένων με τη λογική ή θρύλων, καταγόμενων από την καλπάζουσα φαντασία. Το γεγονός ότι η επίμαχη πολυκατοικία πατούσε στο έδαφος ενός από τα αιματηρότερα -αν όχι το αιματηρότερο- εγκλήματα της Ιστορίας της Θεσσαλονίκης, εύκολα γινόταν πηγή δοξασιών για τη μνήμη του αίματος. Εκεί, στον Ιππόδρομο, όπου ο Θεοδόσιος σφαγίαζε, σχεδόν αναίτια, πάνω από 7.000 Θεσσαλονικείς, δε δυσκολεύονταν οι αναγωγές, οι συνδέσεις με αδικοχαμένες ψυχές, η εκδικητική μανία των προγόνων. 

Έτσι κι αλλιώς τα αρχαία υποτονθόριζαν στην κοιλιά της πολυκατοικία, η θέση της στην κορυφή ενός οικοδομικού τριγώνου δεν υποβοηθούσε την απορρόφηση των κραδασμών και οι φήμες για μηχανική παρέμβαση στο υπόγειο του στεγαζόμενου ζαχαροπλαστείου έδιναν τις πρώτες ερμηνείες στο πολύνεκρο συμβάν. Από ’κει και πέρα μυστικές οι εικασίες άρχισαν να συναντούν ό,τι σήμερα θα συγγένευε με τη λεγόμενη συνωμοσιολογία, ενώ κρίσιμο μερίδιο είχε και η μεταφυσική. Για παράδειγμα, η υψηλή θερμοκρασία της νύχτας, σε συνδυασμό με την πανσέληνο, που είχε ξεκινήσει τη διαδρομή της, αποτελεί ακόμη και σήμερα αφορμή σεισμικών φόβων για κάθε ζεστή νύχτα με γεμάτο φεγγάρι. Ανάμεσα σε αυτά, συνειρμοί έγιναν και από το γεγονός ότι εκείνη την ώρα προβαλλόταν σε μαγνητοσκόπηση από την τηλεόραση ο αγώνας Αυστρίας-Ιταλίας για το Παγκόσμιο κύπελλο, κάτι που κατέστησε το τρίπτυχο «Παγκόσμιο κύπελλο - πανσέληνος- ζέστη» σχεδόν προσεισμική ειδοποίηση...

Το ρήγμα του σεισμού βοήθησε και στην πιστοποίηση ενός άλλου, γνωστού ρήγματος, αυτού μεταξύ Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Η εξαιρετική κρατική ολιγωρία έγινε δικαιολογημένα πεδίο αναφοράς στην υποβάθμιση της Θεσσαλονίκης, σε σχέση με την πρωτεύουσα και γέννησε έντονη γκρίνια στους κατοίκους της πληγείσας πόλης. Η αγανάκτηση κορυφώθηκε, όταν στο κρατικό κανάλι (το ένα από τα δύο, τότε) κάποιος σχολιαστής δημοσιογράφος, ονόματι Δρόσος, λίγο-πολύ αντιμετώπισε την αντίδραση στο όλο περιστατικό ως υπερβολική, με το χαρακτηριστικό «Ε, καλά, έπεσε και μια πολυκατοικία, υπήρξαν κάποιοι νεκροί...». Στην προσπάθειά του να δικαιολογήσει την ανετοιμότητα της κυβέρνησης, βρέθηκε λίγο μετά χωρίς δουλειά.

Προηγούμενα «χτυπήματα»

Μπορεί να είχε καιρό, το 1978, ο Εγκέλαδος να επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη, αυτό δε σημαίνει, όμως, ότι της ήταν άγνωστος. Και μάλιστα διέθετε πάντοτε και άλλα «οικήματα»- εστίες στην περιοχή. Για παράδειγμα, την Χαλκιδική, από όπου στις 26 Σεπτεμβρίου του 1932 έφθασε στη Θεσσαλονίκη, με έναν ιδιαίτερα αισθητό σεισμό. Επίκεντρο του ο Ακάνθιος κόλπος και κυριότερα θύματά του τα παρακείμενα χωριά της Ιερισσού και του Στρατωνίου. Το μέγεθος ήταν τρομακτικό (7 Ρίχτερ) και οι νεκροί σαράντα ένας, ενώ οι τραυματίες ενενήντα εννιά. Έγινε ιδιαίτερα αισθητός στην Θεσσαλονίκη, προκαλώντας πολλές ζημιές, ιδίως σε παλαιότερα κτίσματα.

Αλλά και από την περιοχή του επίκεντρου του 1978, είχαμε ισχυρό χτύπημα το 1902, μεγέθους 6,6 Ρίχτερ. Προήλθε από την περιφέρεια της Ασσήρου και σκόρπισε τρόμο και πανικό, καθώς συνέβη στις 4 και 20’ το πρωί, κάτι που οδήγησε τους κατοίκους να πεταχτούν από τα σπίτια τους και να βρεθούν σε ανοιχτούς χώρους πολύ γρήγορα, σύμφωνα με τις περιγραφές. Η αλάνα της σημερινής ΧΑΝΘ, η ανοιχτωσιά στα σημερινά Πανεπιστήμια, τα διάφορα γύρω νεκροταφεία (Ευαγγελίστριας, εβραϊκά, αρμένικα), από τη μιά, το Ντεπό και η σημερινή περιοχή Αναλήψεως από την άλλη, γέμισαν κόσμο, αλλά και αντίσκηνα. Λέγεται ότι είναι εντυπωσιακό το πόσο γρήγορα συνέβη αυτό και πώς βρέθηκαν τόσες σκηνές για να στεγάσουν τους σεισμόπληκτους.

Έγγραφα από την εποχή της τουρκοκρατίας μας μαρτυρούν ένα μεγάλο σεισμό για το 1867, από τον οποίον κατέρρευσαν τα βυζαντινά τείχη της παραλίας. Μάλιστα, ήταν η αφορμή με την οποία ο διοικητής Σαμπρί πασάς έδωσε εντολή να γκρεμιστούν και τα εναπομείναντα, φέρνοντας έτσι τη μορφή της Θεσσαλονίκης κοντύτερα στη σημερινή.

Υπάρχουν μαρτυρίες για ένα μεγάλο σεισμό στα 677 μ.Χ. κι ενώ η πολύπαθη πόλη πολιορκούταν από τους Αβάρους, κάτι που τόνωσε το ηθικό των κατοίκων, θεωρούμενο το γεγονός ως λυτρωτική παρέμβαση του πολιούχου Αγίου Δημητρίου. Έχει ενδιαφέρον, όμως ότι η αντίστοιχη περίπτωση του Μαρτίου του 1430 κι ενώ η Θεσσαλονίκη βρισκόταν υπό τον ασφυκτικό κλοιό των Τούρκων, ένας ισχυρός σεισμός θεωρήθηκε «κακό σημάδι και προειδοποίηση του Θεού». Εκτός αυτού ο σεισμός γκρέμισε ένα μέρος των τειχών, υποβοηθώντας την είσοδο των Τούρκων στην πόλη.

Ημερολόγιο καταστρώματος

677 μ.Χ.

Μεγάλος σεισμός στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Αβάρων. Οι εχθροί φεύγουν ηττημένοι

1430

Χτύπημα του Εγκέλαδου, κατά την πολιορκία των Τούρκων. Η πόλη πέφτει λίγο μετά στα χέρια τους

1902

Η σημερινή Άσσηρος αποτελεί το επίκεντρο μεγάλης σεισμικής δόνησης

1932

Η Χαλκιδική, αυτήν τη φορά, γίνεται «αποστολέας σεισμικών» κυμάτων στη Θεσσαλονίκη

1978

Μάιος, 24

Προειδοποίηση του Εγκέλαδου, με σεισμό 5,75 Ρίχτερ

Μάιος, 29

Ανακοίνωση του Ινστιτούτου Γεωφυσικής του ΑΠΘ, υπό τον καθηγητή Βασίλη Παπαζάχου ότι δε δικαιολογείται ουδεμία ανησυχία

Ιούνιος, 19

Δύο ισχυροί σεισμοί γεμίζουν ανησυχία τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης

Ιούνιος, 20

6,5 Ρίχτερ στοιχίζουν στη Θεσσαλονίκη 49 νεκρούς, 220 τραυματίες και αναρίθμητες υλικές ζημίες. Η πόλη βιώνει το απόλυτο χάος και τον πανικό

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 13 Ιουνίου 2021