31/12/2020 18:20
Της Ελένης Θεοδωρίδου
Από την αρχαιότητα ακόμα και μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη υπήρξε καταλυτική στην ιστορική διαδρομή της πόλης. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε περίπου 80 χιλιάδες κατοίκους στο σύνολο των περίπου 170 ολόκληρης της Θεσσαλονίκης, αποτελούσαν δηλαδή, σχεδόν το μισό πληθυσμό της πόλης. Σταδιακά, η σύνθεση αυτή άρχισε να μεταβάλλεται και μέχρι το τέλος του πολέμου, οι Εβραίοι δεν ξεπερνούσαν τους 2.000. Σήμερα, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης μετρά μόλις 1.200 μέλη.
Παρά τη δημογραφική μείωση όμως, τα εβραϊκά κτίρια διατηρούν ακόμα εξέχουσα θέση στο χάρτη της πόλης, και ξεχωρίζουν ανάμεσα, στην κατά τ’ άλλα, ομοιογενή αστική αρχιτεκτονική. Χαρακτηρίζονται από συνδυασμό διαφορετικών στιλ, με τα στοιχεία του μπαρόκ και το art nouveau να κατέχουν περίοπτη θέση. Μεγαλοαστικά αρχοντικά με εκλεκτικιστικό ύφος έχουν κριθεί διατηρητέα και σήμερα αξιοποιούνται από την πολιτεία. Κτίρια νευραλγικά, που έχουμε συνδεθεί άρρηκτα με την καθημερινότητά μας, με πολλούς να αγνοούν την εβραϊκή ταυτότητα τους.
Στο παρακάτω οδοιπορικό, θα προσπαθήσουμε να αποσαφηνίσουμε την ιστορία κάποιων εξεχόντων διατηρητέων κτιρίων στη «συνοικία των Εξοχών», δηλαδή την ευρύτατη περιοχή από τον Λευκό Πύργο μέχρι το Ντεπώ.
Γενί τζαμί ή πρώην Αρχαιολογικό Μουσείο
Το Γενί Τζαμί, βρίσκεται στην οδό Αρχαιολογικού Μουσείου και ανεγέρθηκε επί Οθωμανοκρατίας, το 1902, από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Εξαιτίας της ονομασίας του, οι ιστορικές καταβολές του κτιρίου συχνά συγχέονται και παρερμηνεύονται. Το Γενί Τζαμί είναι εβραϊκό μουσουλμανικό τέμενος καθώς κατασκευάστηκε για λογαριασμό των εβραίων μουσουλμάνων της Θεσσαλονίκης, γνωστών και ως Ντονμέδων. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, ο χώρος φιλοξένησε για ένα μικρό διάστημα πρόσφυγες και από το 1925 ως 1963 στέγαζε το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος.
«Ιπποκράτειο» ή νοσοκομείο Χιρς
Επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως στα ανατολικά, βρίσκεται το Γενικό Νοσοκομείο Ιπποκράτειο, το μεγαλύτερο δημόσιο νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης, και ένα από τα μεγαλύτερα των Βαλκανίων. Η ανέγερσή του ξεκίνησε το 1904, με πρωτοβουλία του ιατρού Μωύς Μισραχή, και ολοκληρώθηκε κυρίως με χρηματοδότηση της Βαρόνης Κλάρας ντε Χιρς. Το νοσοκομείο εγκαινιάσθηκε το 1908, και σχεδιάστηκε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Πιέρρο Αριγκόνι.
Το νοσοκομείο Χιρς, λειτούργησε για λογαριασμό της Ισραηλιτικής Κοινότητας έως το 1941. Στην κατοχή, το νοσοκομείο κάλυπτε τις ανάγκες του γερμανικού στρατού ενώ, μετά την απελευθέρωση, χρησιμοποιήθηκε από αγγλικές στρατιωτικές μονάδες και στη συνέχεια από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Το 1950 μεταφέρθηκε στις εγκαταστάσεις του το «Λαϊκό Νοσοκομείο».
Το 1951, το νοσοκομείο μεταβιβάστηκε από την Ισραηλιτική Κοινότητα στο Ελληνικό Δημόσιο. Από το 1962 λειτουργεί ως Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο.
Σχολή Λέων Γκατένιο ή 7ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης
Στη συμβολή των οδών Δελφών με Μιαούλη, μία ανάσα από το «Ιπποκράτειο», υπήρχε η Σχολή Λέων Γκατένιο. Η οικοδόμηση της έγινε το 1928 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ζακ Μοσσέ, με σκοπό να στεγάσει το ιδιωτικό εβραϊκό σχολείο. Περιλάμβανε νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο και μέση εμπορική σχολή. Στο σχολείο φοιτούσαν 250 μαθητές. Από το 1945 και μέχρι πρότινος, λειτουργούσε ως το 7ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης. Την τελευταία δεκαετία οι εργασίες του έχουν διακοπεί.
Βίλλα Μοδιάνο ή Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Λίγα μέτρα πιο κάτω, επί Βασιλίσσης Όλγας, βρίσκεται η Βίλα Μοδιάνο. Το επιβλητικό κτίσμα οικοδομήθηκε το 1906, από τον αρχιτέκτονα Ελί Μοδιάνο, για κατοικία της οικογένειας Μοδιάνο, αν και εντέλει ελάχιστα αξιοποιήθηκε γι’ αυτόν το σκοπό. Στο πέρασμα των δεκαετιών άλλαξε πολλές χρήσεις: το 1913, αμέσως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αγοράστηκε από το δήμο και παραχωρήθηκε στη βασιλική οικογένεια. Την περίοδο του Μεσοπολέμου χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας, μέχρι να γίνει ξανά βασιλικό ανάκτορο επί Γεώργιου Β’. Το 1947 μεταφέρθηκε στο κτίριο η Στρατιωτική Ιατρική Σχολή, στις αρχές του 1960 η Ιερατική, και στα τέλη της δεκαετίας εγκαταστάθηκε ο Υπουργός Βορείου Ελλάδος. Από το 1970 και έπειτα, λειτουργεί ως Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο.
Βίλα Καπαντζή ή Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης ΜΙΕΤ
Επί της Βασιλίσσης Όλγας χτίστηκε και η Βίλα Καπαντζή, στις αρχές της δεκαετίας του 1890 για λογαριασμό της ομώνυμης οικογένειας με αρχιτέκτονα τον Αριγκόνι. Το 1912, εγκαταστάθηκε ο πρίγκιπας Νικόλαος, ως στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης. Το 1917, επί Ελευθέριου Βενιζέλου, έγινε έδρα της προσωρινής κυβέρνησης. Την περίοδο 1918-1922 κατοικούσαν οι επιφανείς οικογένειες Καπαντζή και Κόεν ενώ από το 1922 ως το 1928, στη βίλα διέμεναν πρόσφυγες. Έπειτα, το κτίριο περιήλθε στην ιδιοκτησία της ΕΤΕ. Από το 1938 μέχρι το 1972, στέγασε τα Ε’ και Η’ Γυμνάσια Αρρένων με εξαίρεση την πενταετία 1940-1945 που χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως αρτοποιείο. Το 1972 το κτίριο εγκαταλείφθηκε και η αποκατάστασή του άρχισε το 1982. Από το 1989 λειτουργεί ως Πολιτιστικό Κέντρο, αρχικά της τράπεζας και από το 1997 του ΜΙΕΤ.
Κάζα Μπιάνκα ή Δημοτική Πινακοθήκη
Οικοδομήθηκε το 1913 σε αρχιτεκτονική του Αριγκόνι στη συμβολή των οδών Βασιλίσσης Όλγας με Σοφούλη. Ανήκε στην ιταλοεβραϊκή οικογένεια Φερνάντεζ και συνδέθηκε με τη ρομαντική ιστορία της Αλίν Φερνάντεζ με τον χριστιανό ανθυπολοχαγό Σπύρο Αλιμπέρτη κατά τη διάρκεια της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, το 1913. Το 1965 πουλήθηκε και για τρία χρόνια στέγαζε σχολεία. Μετά τους σεισμούς του 1978, απαλλοτριώθηκε και δόθηκε στο δήμο Θεσσαλονίκης. Το 2013 μεταφέρθηκε στο κτίριο η Δημοτική Πινακοθήκη.
Βίλλα Αλλατίνι ή Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας
Στην αρχή της Βασιλίσσης Όλγας, διατηρείται η Βίλλα Αλλατίνι. Χτισμένη το 1898 επίσης από τον Ποζέλι, ήταν καταρχήν η οικία της οικογένειας Αλλατίνι. Το 1909, με το κίνημα των Νεότουρκων, στη βίλα εγκαταστάθηκε ο εκθρονισμένος σουλτάνος. Το 1926 φιλοξένησε τη Φιλοσοφική Σχολή και κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου λειτούργησε ως νοσοκομείο. Από το 1979 ως το 2011 ήταν η έδρα της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης. Σήμερα στεγάζονται τα γραφεία της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας.
* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 25-27 Δεκεμβρίου 2020.
Της Ελένης Θεοδωρίδου
Από την αρχαιότητα ακόμα και μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη υπήρξε καταλυτική στην ιστορική διαδρομή της πόλης. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε περίπου 80 χιλιάδες κατοίκους στο σύνολο των περίπου 170 ολόκληρης της Θεσσαλονίκης, αποτελούσαν δηλαδή, σχεδόν το μισό πληθυσμό της πόλης. Σταδιακά, η σύνθεση αυτή άρχισε να μεταβάλλεται και μέχρι το τέλος του πολέμου, οι Εβραίοι δεν ξεπερνούσαν τους 2.000. Σήμερα, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης μετρά μόλις 1.200 μέλη.
Παρά τη δημογραφική μείωση όμως, τα εβραϊκά κτίρια διατηρούν ακόμα εξέχουσα θέση στο χάρτη της πόλης, και ξεχωρίζουν ανάμεσα, στην κατά τ’ άλλα, ομοιογενή αστική αρχιτεκτονική. Χαρακτηρίζονται από συνδυασμό διαφορετικών στιλ, με τα στοιχεία του μπαρόκ και το art nouveau να κατέχουν περίοπτη θέση. Μεγαλοαστικά αρχοντικά με εκλεκτικιστικό ύφος έχουν κριθεί διατηρητέα και σήμερα αξιοποιούνται από την πολιτεία. Κτίρια νευραλγικά, που έχουμε συνδεθεί άρρηκτα με την καθημερινότητά μας, με πολλούς να αγνοούν την εβραϊκή ταυτότητα τους.
Στο παρακάτω οδοιπορικό, θα προσπαθήσουμε να αποσαφηνίσουμε την ιστορία κάποιων εξεχόντων διατηρητέων κτιρίων στη «συνοικία των Εξοχών», δηλαδή την ευρύτατη περιοχή από τον Λευκό Πύργο μέχρι το Ντεπώ.
Γενί τζαμί ή πρώην Αρχαιολογικό Μουσείο
Το Γενί Τζαμί, βρίσκεται στην οδό Αρχαιολογικού Μουσείου και ανεγέρθηκε επί Οθωμανοκρατίας, το 1902, από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Εξαιτίας της ονομασίας του, οι ιστορικές καταβολές του κτιρίου συχνά συγχέονται και παρερμηνεύονται. Το Γενί Τζαμί είναι εβραϊκό μουσουλμανικό τέμενος καθώς κατασκευάστηκε για λογαριασμό των εβραίων μουσουλμάνων της Θεσσαλονίκης, γνωστών και ως Ντονμέδων. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, ο χώρος φιλοξένησε για ένα μικρό διάστημα πρόσφυγες και από το 1925 ως 1963 στέγαζε το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος.
«Ιπποκράτειο» ή νοσοκομείο Χιρς
Επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως στα ανατολικά, βρίσκεται το Γενικό Νοσοκομείο Ιπποκράτειο, το μεγαλύτερο δημόσιο νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης, και ένα από τα μεγαλύτερα των Βαλκανίων. Η ανέγερσή του ξεκίνησε το 1904, με πρωτοβουλία του ιατρού Μωύς Μισραχή, και ολοκληρώθηκε κυρίως με χρηματοδότηση της Βαρόνης Κλάρας ντε Χιρς. Το νοσοκομείο εγκαινιάσθηκε το 1908, και σχεδιάστηκε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Πιέρρο Αριγκόνι.
Το νοσοκομείο Χιρς, λειτούργησε για λογαριασμό της Ισραηλιτικής Κοινότητας έως το 1941. Στην κατοχή, το νοσοκομείο κάλυπτε τις ανάγκες του γερμανικού στρατού ενώ, μετά την απελευθέρωση, χρησιμοποιήθηκε από αγγλικές στρατιωτικές μονάδες και στη συνέχεια από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Το 1950 μεταφέρθηκε στις εγκαταστάσεις του το «Λαϊκό Νοσοκομείο».
Το 1951, το νοσοκομείο μεταβιβάστηκε από την Ισραηλιτική Κοινότητα στο Ελληνικό Δημόσιο. Από το 1962 λειτουργεί ως Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο.
Σχολή Λέων Γκατένιο ή 7ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης
Στη συμβολή των οδών Δελφών με Μιαούλη, μία ανάσα από το «Ιπποκράτειο», υπήρχε η Σχολή Λέων Γκατένιο. Η οικοδόμηση της έγινε το 1928 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ζακ Μοσσέ, με σκοπό να στεγάσει το ιδιωτικό εβραϊκό σχολείο. Περιλάμβανε νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο και μέση εμπορική σχολή. Στο σχολείο φοιτούσαν 250 μαθητές. Από το 1945 και μέχρι πρότινος, λειτουργούσε ως το 7ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης. Την τελευταία δεκαετία οι εργασίες του έχουν διακοπεί.
Βίλλα Μοδιάνο ή Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Λίγα μέτρα πιο κάτω, επί Βασιλίσσης Όλγας, βρίσκεται η Βίλα Μοδιάνο. Το επιβλητικό κτίσμα οικοδομήθηκε το 1906, από τον αρχιτέκτονα Ελί Μοδιάνο, για κατοικία της οικογένειας Μοδιάνο, αν και εντέλει ελάχιστα αξιοποιήθηκε γι’ αυτόν το σκοπό. Στο πέρασμα των δεκαετιών άλλαξε πολλές χρήσεις: το 1913, αμέσως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αγοράστηκε από το δήμο και παραχωρήθηκε στη βασιλική οικογένεια. Την περίοδο του Μεσοπολέμου χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας, μέχρι να γίνει ξανά βασιλικό ανάκτορο επί Γεώργιου Β’. Το 1947 μεταφέρθηκε στο κτίριο η Στρατιωτική Ιατρική Σχολή, στις αρχές του 1960 η Ιερατική, και στα τέλη της δεκαετίας εγκαταστάθηκε ο Υπουργός Βορείου Ελλάδος. Από το 1970 και έπειτα, λειτουργεί ως Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο.
Βίλα Καπαντζή ή Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης ΜΙΕΤ
Επί της Βασιλίσσης Όλγας χτίστηκε και η Βίλα Καπαντζή, στις αρχές της δεκαετίας του 1890 για λογαριασμό της ομώνυμης οικογένειας με αρχιτέκτονα τον Αριγκόνι. Το 1912, εγκαταστάθηκε ο πρίγκιπας Νικόλαος, ως στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης. Το 1917, επί Ελευθέριου Βενιζέλου, έγινε έδρα της προσωρινής κυβέρνησης. Την περίοδο 1918-1922 κατοικούσαν οι επιφανείς οικογένειες Καπαντζή και Κόεν ενώ από το 1922 ως το 1928, στη βίλα διέμεναν πρόσφυγες. Έπειτα, το κτίριο περιήλθε στην ιδιοκτησία της ΕΤΕ. Από το 1938 μέχρι το 1972, στέγασε τα Ε’ και Η’ Γυμνάσια Αρρένων με εξαίρεση την πενταετία 1940-1945 που χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως αρτοποιείο. Το 1972 το κτίριο εγκαταλείφθηκε και η αποκατάστασή του άρχισε το 1982. Από το 1989 λειτουργεί ως Πολιτιστικό Κέντρο, αρχικά της τράπεζας και από το 1997 του ΜΙΕΤ.
Κάζα Μπιάνκα ή Δημοτική Πινακοθήκη
Οικοδομήθηκε το 1913 σε αρχιτεκτονική του Αριγκόνι στη συμβολή των οδών Βασιλίσσης Όλγας με Σοφούλη. Ανήκε στην ιταλοεβραϊκή οικογένεια Φερνάντεζ και συνδέθηκε με τη ρομαντική ιστορία της Αλίν Φερνάντεζ με τον χριστιανό ανθυπολοχαγό Σπύρο Αλιμπέρτη κατά τη διάρκεια της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, το 1913. Το 1965 πουλήθηκε και για τρία χρόνια στέγαζε σχολεία. Μετά τους σεισμούς του 1978, απαλλοτριώθηκε και δόθηκε στο δήμο Θεσσαλονίκης. Το 2013 μεταφέρθηκε στο κτίριο η Δημοτική Πινακοθήκη.
Βίλλα Αλλατίνι ή Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας
Στην αρχή της Βασιλίσσης Όλγας, διατηρείται η Βίλλα Αλλατίνι. Χτισμένη το 1898 επίσης από τον Ποζέλι, ήταν καταρχήν η οικία της οικογένειας Αλλατίνι. Το 1909, με το κίνημα των Νεότουρκων, στη βίλα εγκαταστάθηκε ο εκθρονισμένος σουλτάνος. Το 1926 φιλοξένησε τη Φιλοσοφική Σχολή και κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου λειτούργησε ως νοσοκομείο. Από το 1979 ως το 2011 ήταν η έδρα της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης. Σήμερα στεγάζονται τα γραφεία της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας.
* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 25-27 Δεκεμβρίου 2020.
ΣΧΟΛΙΑ