Η είδηση ότι είναι πιθανόν οι υπεύθυνοι για την αποκατάσταση του μνημείου της Παναγίας των Παρισίων να προσφύγουν στα γραφικά ενός video game, που την αναπαριστά άριστα, δημιούργησε μεγάλη έκπληξη. Μα είναι δυνατόν κάποιοι να έχουν τέλεια αποτύπωση του μνημείου σε ένα παιχνίδι;

Είναι. Προσωπικά θέλω να τονίσω ότι έχω εντυπωσιαστεί πολύ από την εκπληκτική δουλειά αποτύπωσης των μνημείων της Θεσσαλονίκης που έχει γίνει από startuppers, οι οποίοι φιλοδοξούν να γνωρίσουν δόξες όπως η booking.com ή το tripadvisor.com. Όποτε πηγαίνω σε εκδηλώσεις όπου startuppers παρουσιάζουν ιδέες, παρατηρώ ότι πάντοτε δίδεται έμφαση σε υπηρεσίες προς τουρίστες σε σχέση με τα μνημεία της Θεσσαλονίκης.

Εικάζω, λοιπόν, ότι ουκ ολίγοι αυριανοί μπροστάρηδες της Silicon Thessaloniki έχουν αποτυπώσει τα μνημεία μας πλήρως, προκειμένου οι υπηρεσίες τους να είναι πλήρεις. Διότι, όπως κάθε επίδοξος unicorntech (σημ.: η έκφραση είναι πολύ δημοφιλής τα τελευταία χρόνια στο χώρο της τεχνολογίας και δηλώνει τον startupper που έφτιαξε εταιρεία, που αξίζει περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο) θέλει να προσφέρει το μάξιμουμ των υπηρεσιών.

Η τεχνολογία, όμως, εκτός από τους «παράπλευρους αποτυπωτές μνημείων» έχει εξοπλίσει με πολύ δυνατά εργαλεία τους επαγγελματίες του είδους. Η Μαρία Τασσοπούλου σπούδασε τοπογράφος μηχανικός στο Πολυτεχνείο της Θεσσαλονίκης και ακολούθως έκανε μεταπτυχιακό στη Συντήρηση και Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικών Μνημείων. 

Πρόκειται για ένα διεπιστημονικό μεταπτυχιακό και μετά την απόκτηση του τίτλου η κυρία Τασσοπούλου κάνει και διδακτορικό στο ίδιο αντικείμενο, ενώ είναι μέλος του εργαστηρίου Φωτογραμμετρίας και Τηλεπισκόπησης του Τμήματος Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ με επιστημονικά υπεύθυνο τον καθηγητή Πέτρο Πατιά. Μέρος της δουλειάς της είναι οι αποτυπώσεις - τεκμηριώσεις μνημείων.

«Όταν ξεκινάμε μια συντήρηση ή αποκατάσταση ενός μνημείου, το πρώτο που γίνεται είναι η αποτύπωση - τεκμηρίωση της υφιστάμενης κατάστασής του. Ίσως παρατηρήσατε ότι και στην περίπτωση της Παναγίας των Παρισίων, από την επόμενη αμέσως ημέρα άρχισαν να μιλούν για υφιστάμενα σχέδια αποτύπωσης που είχαν δημιουργηθεί με χρήση ψηφιακού σαρωτή (lasers canner). 

Η τεχνική της αποτύπωσης του μνημείου με χρήση laser scanner σε συνδυασμό με λοιπές σύγχρονες τεχνικές τεκμηρίωσης παρέχουν τρισδιάστατη αξιόπιστη πληροφορία για την υφιστάμενη κατάσταση του μνημείου. Σχέδια αποτύπωσης και λοιπά στοιχεία τεκμηρίωσης ενός μνημείου (για παράδειγμα στατικές μελέτες) σε πολλά μνημεία ήδη υπάρχουν. Σε άλλα, όμως, κι αυτό είναι που συμβαίνει συνήθως κυρίως σε νεότερα μνημεία, πρέπει κάποιος να ξεκινήσει διαδικασίες συντήρησης ή αποκατάστασης, προκειμένου να ενεργοποιηθεί και η διαδικασία αποτύπωσης και τεκμηρίωσής τους, εξηγεί στη «ΜτΚ».

Για μεγάλα μνημεία υπάρχει αρχείο στις υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού, όπως οι Εφορείες. Για έναν μεγάλο αριθμό μνημείων υπάρχουν ψηφιακές αποτυπώσεις. Επίσης, υπάρχει φωτογραφική αποτύπωση των κινητών μνημείων, διότι αυτό απαιτείται από το Γενικό Μητρώο Εισαγωγής των αντικειμένων σε κάποιο μουσείο. 

Μεγάλα μουσεία, όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης ή το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, έχουν επαρκή κάλυψη. Μνημεία όπως η Ροτόντα ή αρχαιολογικοί χώροι όπως η Βεργίνα έχουν πολύ καλή αποτύπωση. Όμως η Ελλάδα δεν είναι μόνο το ανάκτορο του Γαλερίου ή η Ρωμαϊκή Αγορά. Η χώρα μας διαθέτει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό μνημείων και μόνο εάν μπείτε στη σελίδα του υπουργείου Πολιτισμού, όπου υπάρχει ένας τεράστιος κατάλογος, θα καταλάβετε για τι πράγμα μιλάμε.

Αυτήν την εποχή, από το Αρχείο Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού εκτελείται ένα μεγάλο πρόγραμμα ψηφιοποίησης κινητών μνημείων (αντικειμένων) σε όλη την Ελλάδα. Ωστόσο, δεν πρόκειται για μια πλήρη ψηφιοποίηση, ώστε εάν -ό μη γένοιτο- καταστραφεί κάτι να μπορεί να επανακατασκευαστεί όπως ακριβώς ήταν. 

Πρόκειται περισσότερο για καταλογογράφηση, δηλαδή για μία απλή καταγραφή όλων των κινητών μνημείων. Σε έναν κεντρικό υπολογιστή καταγράφεται με έναν μοναδικό αριθμό κάθε κινητό μνημείο που προστατεύεται από το υπουργείο Πολιτισμού. Αυτό είναι όλο. Δεν υπάρχει τρισδιάστατη ψηφιοποίηση -τουλάχιστον όχι ως κεντρική δράση του υπουργείου Πολιτισμού.

«Η ψηφιοποίηση των μνημείων και των αντικειμένων δεν είναι κεντρική πολιτική», λέει στη «ΜτΚ» στέλεχος από το υπουργείο Πολιτισμού, που επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του. 

«Στην περίπτωση της Παναγίας των Παναγίων υπάρχει κανονική τρισδιάστατη απεικόνιση, ωστόσο στην Ελλάδα δεν προωθείται κάτι τέτοιο κεντρικά. Στα ακίνητα έχουμε το λεγόμενο ‘Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο’. Αυτό αφορά τη γνώση του τι έχουμε ως υπουργείο και τι προστατεύουμε. Δηλαδή, πώς εντοπίζεται τοπογραφικά κάθε μνημείο; Πώς ορίζεται η ζώνη προστασίας κάθε μνημείου; Μπορώ να πω ότι στην Ελλάδα δεν είναι κεντρική πολιτική η ψηφιοποίηση των μνημείων μας. Εν μέρει και χωρίς συστηματικό τρόπο, το κάνουν κάποια ιδρύματα. Όχι, όμως, το υπουργείο Πολιτισμού».

Το Εθνικό Αρχείο Μνημείων στο υπουργείο Πολιτισμού διαθέτει ιστορικό αρχείο της υπηρεσίας και όλες τις προηγούμενες έρευνες, τα αρχεία των παλαιότερων αρχαιολόγων ή αναστηλωτών καθώς και το ηλεκτρονικό ευρετήριο, δηλαδή βάσεις δεδομένων με στοιχεία σχετικά με την κατάσταση διατήρησης των μνημείων.

Εκεί περιλαμβάνονται και όλα τα τυχόν δανεισμένα σε άλλα μουσεία καθώς και όλες οι διαδικασίες συντήρησης. Όμως, το γεγονός ότι για πολλές πράξεις όπως για τις φωτογραμμετρικές αποτυπώσεις αλλά ακόμη και για τις απλές αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις υπάρχει συναρμοδιότητα περισσότερων υπηρεσιών, κάνει το οποιοδήποτε έργο πιο ευάλωτο στη γραφειοκρατία.

Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε κάτι πολύ βασικό: ότι μνημεία δεν είναι μόνο τα δημόσια. Αντιθέτως, είναι ένας πάρα πολύ μεγάλος αριθμός κτισμάτων ή κινητών, τα οποία είναι χαρακτηρισμένα ως μνημεία και υπόκεινται σε μια σειρά περιορισμών, προκειμένου να προστατευτούν. Στα περισσότερα εξ αυτών δεν υπάρχουν σχέδια, λόγω παλαιότητας αλλά και πολλών κληρονόμων. «Με την τάση που υπάρχει για boutique hotels και airbnb, τα διατηρητέα κτίρια που μπορούν να μετατραπούν σε ξενοδοχεία είναι σε μεγάλη ζήτηση», τονίζει η κυρία Τασσοπούλου. 

«Δεν είναι, όμως, καθόλου απλή υπόθεση η αποκατάσταση και η συντήρηση τέτοιων διατηρητέων κτισμάτων. Εάν ξεκινήσει κάποιος χωρίς πολλά χρήματα, θα περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι να ξεμπερδέψει από την περίπλοκη νομοθεσία αλλά και τις εργασίες αποκατάστασης του κτιρίου. Η δυσκολία στις αποκαταστάσεις διατηρητέων κτιρίων σε σύγκριση με τις συμβατικές κατασκευές είναι πως ο εκάστοτε ιδιοκτήτης θα πρέπει να σεβαστεί την υφιστάμενη κατασκευή και τα ξεχωριστά μορφολογικά χαρακτηριστικά του κτιρίου. Αυτό πρακτικά απαιτεί εξειδικευμένες μελέτες από μηχανικούς που ασχολούνται με αποκαταστάσεις, ενώ το κόστος αποκατάστασης είναι πολλές φορές πιο ακριβό και από το να κτίσει κάποιος ένα νέο κτίριο! Αυτός είναι και ο λόγος που βλέπουμε διατηρητέα κτίρια να ρημάζουν, όμως πρέπει να σκεφτόμαστε το κόστος αλλά και την πολυπλοκότητα των αδειοδοτήσεων και εγκρίσεων, που απαιτούνται προκειμένου να αποκατασταθούν».

Τα εργαλεία της επιστήμης

Η αποτύπωση συνήθως ενεργοποιείται όταν πρόκειται να γίνει αποκατάσταση ή εργασίες συντήρησης. «Ξεκινάμε οι τοπογράφοι, κάνουμε αποτυπώσεις με διάφορες τεχνικές όπως με χρήση ψηφιακού σαρωτή, κλασικών τοπογραφικών μεθόδων και επίγειας ή εναέριας φωτογραμμετρίας. 

Η τεχνική της φωτογραμμετρίας είναι πολύ χρήσιμη: για να το πω απλοϊκά, φωτογραφίζουμε το αντικείμενο μελέτης και στη συνέχεια με χρήση κλασικών μεθόδων αποτύπωσης και λοιπές τεχνικές ψηφιακής επεξεργασίας της εικόνας κάνουμε τη φωτογραφία να αποκτά μετρική αξία, να μπορεί δηλαδή κάποιος να εξάγει ένα ακριβές σχέδιο, χρησιμοποιώντας αυτήν τη φωτογραφία. Ιδιαίτερα διαδεδομένα είναι, πια, και τα dronesτα οποία κατόπιν κατάλληλων τροποποιήσεων και την ενσωμάτωση σε αυτά ψηφιακών φωτογραφικών μηχανών υψηλής ανάλυσης χρησιμοποιούμε σε συνδυασμό με τοπογραφικές μεθόδους αποτύπωσης για την παραγωγή ορθοφωτογραφιών και ορθοφωτοχαρτών. 

Παραδείγματα όπου το εργαστήριό μας χρησιμοποίησε drone για την τεκμηρίωση αρχαιολογικών χώρων ήταν στον αρχαιολογικό χώρο της Βεργίνας και στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων για την αποκατάσταση του κοίλου του αρχαίου θεάτρου. Γενικότερα, σε ανοιχτούς αρχαιολογικούς χώρους υπάρχουν ξεχωριστές τεχνικές αποτύπωσης κυρίως με χρήση drone, καθώς το αντικείμενο μελέτης και η περιοχή που πρέπει να αποτυπωθεί είναι σαφώς μεγαλύτερη», μας εξηγεί η Μαρία Τασσοπούλου.

Οι τεχνικές αυτές έχουν εφαρμογές από πολύ μικρά αντικείμενα, όπως ένα ειδώλιο, ένα φορητό έργο τέχνης ή ακόμη και ένα ξυλόγλυπτο τέμπλο ενός ναού μέχρι κτίρια, προσόψεις δρόμων που χαρακτηρίζονται ως ιστορικοί τόποι και αρχαιολογικοί χώροι. Αρκετοί συνάδελφοι ασχολούνται και με υποβρύχια φωτογραμμετρία. Για την κυρία Τασσοπούλου, «Υπάρχουν πάρα πολλά εργαλεία που μας δίνει η τεχνολογία και σε συνδυασμό με τις κλασικές τοπογραφικές μεθόδους αξιοποιούνται για τη βέλτιστη αποτύπωση ενός μνημείου».

Να σημειωθεί ότι πολύ συχνά τα μνημεία αποτυπώνονται στο πλαίσιο διπλωματικών εργασιών ή λοιπών φοιτητικών εργασιών, που αφορούν τόσο την αποτύπωση - τεκμηρίωση μνημείων όσο και στην τεκμηρίωση των συμπληρωματικών στοιχείων ενός αρχαιολογικού χώρου. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του ανακτόρου του Γαλερίου, στο πλαίσιο φοιτητικής εργασίας, έγινε καταγραφή της σήμανσης του μνημείου (ενημερωτικές πινακίδες, διαδρομές κτλ.), ώστε να προκύψουν στοιχεία σχετικά με την ευκολία περιήγησης του επισκέπτη στο χώρο.

Όταν κάηκε το τέμενος Βαγιαζήτ

Στην ιστοσελίδα του δήμου Διδυμοτείχου το τέμενος Βαγιαζήτ αναφέρεται ως ένα μνημείο που «σήμερα αποτελεί μνημείο πολιτισμού, το οποίο προστατεύεται από το ελληνικό κράτος». Δεν υπάρχει ούτε μια λέξη που να θυμίζει την πυρκαγιά που κατέστρεψε την οροφή του τεμένους τον Μάρτιο του 2017, στη διάρκεια εργασιών αποκατάστασης. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα οθωμανικά τεμένη, που κάηκε στην ουσία από μία αβλεψία. Τα κτίρια αυτά είναι πολύ ευαίσθητα, έχουν πολλά ξύλινα στοιχεία και απαιτούν εξειδικευμένο προσωπικό για κάθε εργασία, από τη μικρότερη ώς τη μεγαλύτερη. Αυτό δεν μπορεί πάντοτε να ανευρεθεί.

Από τον Μάρτιο του 2017, και παρά τις υποσχέσεις για άμεση αποκατάσταση, το τέμενος έμεινε ασκεπές. Τον περασμένο Νοέμβριο ανακοινώθηκε η ένταξη του μνημείου στα έργα ΕΣΠΑ της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, και η χρηματοδότηση με το ποσό των 3.428.876 ευρώ για την αποκατάστασή του. Τον περασμένο Φεβρουάριο προκηρύχθηκαν 18 θέσεις διαφόρων ειδικοτήτων από το υπουργείο Πολιτισμού και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Έβρου, ώστε να ξεκινήσει το έργο.

Φυσικά δεν θα είναι μια εύκολη αποκατάσταση. Απαιτούνται δοκάρια για τη στέγη που δεν υπάρχουν στο εμπόριο, ενώ οι εργασίες θα κρατήσουν πολλά χρόνια. Δυστυχώς, πολλές φορές έργα αποκατάστασης μένουν ημιτελή, καθώς οι χρηματοδοτήσεις δεν επαρκούν για πλήρη αποκατάσταση. Ειδικά στην περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης είναι αρκετά πρόσφατο το έργο αποτύπωσης μέσω προγράμματος INTERREG του οθωμανικού λουτρού του Ουρούτς πασά ή γνωστά και ως «Λουτρά των Ψιθύρων». Ξεκίνησε η πρώτη φάση που ήταν η αποτύπωση και η τεκμηρίωση, αλλά η ίδια η αποκατάσταση δεν έχει προχωρήσει μέχρι σήμερα.

Για να έρθουμε και σε πιο «τρανταχτά» παραδείγματα, να αναφέρουμε τον τύμβο Καστά, τη δόξα που γνώρισε κάποια στιγμή και την αφάνεια στην οποία έχει πέσει.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 27-28 Απριλίου 2019