15/06/2023 07:00
Οι ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις, δεν έχουν μάθει ακόμη να βλέπουν όφελος στα clusters, στις συνεργατικές δικτυώσεις, ούτε είναι διατεθειμένες να βάλουν χρήματα σε ένα φορέα που λειτουργεί για το κοινό καλό, ακόμη και αν αυτός παίρνει γενναίες χρηματοδοτήσεις από δημόσιο χρήμα, για δράσεις που αναμφίβολα χρειάζονται. Οι ελληνικές ΜμΕ συνήθως βλέπουν το σήμερα και όχι το αύριο, βλέπουν το δένδρο και μάλιστα αυτό που είναι στη δική τους αυλή κι όχι το δάσος.
Για 25 ολόκληρα χρόνια, ακόμη από το 1997 και το Β’ ΚΠΣ, οι ελληνικές κυβερνήσεις προσπαθούν να δώσουν ώθηση στη δημιουργία clusters επιχειρήσεων, δηλαδή επιχειρηματικών συστάδων αλλά, κατά κανόνα, οι περισσότερες δράσεις του είδους που μάλιστα ενισχύονταν από τον κορβανά του δημοσίου, έπεφταν στο κενό.
Κάτι ανάλογο συνέβη και με τα τρία από τα πέντε clusters που είχαν ενταχθεί στη Δράση «Συνεργατικοί Σχηματισμοί Καινοτομίας» του ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας 2014-2020.
Τα clusters που «κόλλησαν» Covid
Έτσι τρεις σχηματισμοί, από τους κλάδους της Αγροδιατροφής και Τεχνολογίας, αφού δεν κατόρθωσαν να προχωρήσουν στην υλοποίηση των προγραμμάτων τους, απεντάχθηκαν, χάνοντας την ευκαιρία να αξιοποιήσουν περίπου 2 εκατ. ευρώ για αναπτυξιακές πρωτοβουλίες.
Ευτυχώς, όπως πληροφορείται το makthes.gr, οι άλλοι δύο που είχαν υπαχθεί, ένας από τον κλάδο των Τεχνολογιών Αγροδιατροφής και ο έτερος από τον κλάδο του ΤΠΕ και των Δομικών Υλικών, «έτρεξαν» πολύ ικανοποιητικά τα projects τους και κοντεύουν να τα ολοκληρώσουν, παρότι επίσης είχαν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες που προκάλεσε ο κορονοϊός στις δικτυώσεις και συνεργασίες επιχειρήσεων.
Αυτά τα δύο clusters που πάνε εξαιρετικά καλά, δείχνουν να ενδιαφέρονται για συνέχιση των δράσεων τους και στην τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2021-2027.
Για τους πέντε που τον Νοέμβριο του 2019 εντάχθηκαν στην συγκεκριμένη Δράση του ΠΕΠ Κ. Μακεδονίας 2014-2020, πρέπει να αναγνωριστεί ένας σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας, ο Covid, ένας παράγοντας όμως που επηρέασε κάθε επιχείρηση και φορέα στη λειτουργία του.
Συνεπώς, κάποιοι ήταν αποφασισμένοι και αποδείχθηκαν ικανοί να φέρουν σε πέρας τις συνεργατικές δράσεις που είχαν σχεδιάσει και, κάποιοι όχι.
Ποια δύο clusters τα κατάφεραν
Για την ιστορία του πράγματος να πούμε ότι τον Νοέμβριο του 2019 εντάχθηκαν πέντε clusters με συνολική δημόσια δαπάνη ύψους 3.259.648,76 ευρώ. Από αυτούς μόνο οι δύο τελικά υλοποιούν το επενδυτικό τους σχέδιο:
-Ο «Συνεργατικός Σχηματισμός Αγροδιατροφής- AG Cluster» για την έξυπνη γεωργία, με κύριο μέτοχο την Neuropublic. Το AG Cluster έχει αντλήσει μέρος της δημόσιας δαπάνης και έχει υποβάλλει και το τελικό αίτημα ελέγχου.
-O «Σχηματισμός Ευφυείς λύσεις για Κτίρια Μηδενικού και Θετικού Ενεργειακού Ισοζυγίου- isZEB», για το έξυπνο σπίτι, με κύριο μέτοχο το ΕΚΕΤΑ. Μέρος της δημόσιας δαπάνης, μετά από επαλήθευση δαπανών, έχει λάβει και το isZEB που αναμένεται να ολοκληρώσει το πρόγραμμά του ως τον Οκτώβριο του 2023.
Ποια clusters απεντάχθηκαν
Από τους υπόλοιπους τρεις, τα σχήματα «Δίκτυο Πυρηνόκαρπων ΙΚΕ» και «Aγροτεχνολογική Εξαγωγική Σύμπραξη», υπέβαλαν αίτημα οικειοθελούς παραίτησης οπότε και απεντάχθηκαν, ενώ το σχήμα «Technopolis AE Cluster» απεντάχθηκε επειδή δεν υπέβαλε αίτημα τελικής επαλήθευσης, μετά την τυπική ημερομηνία λήξης των έργων.
Στα τρία απενταγμένα σχήματα δεν υπάρχει μέτοχος με μεγάλο ποσοστό, αλλά αποτελούνται από συμπράξεις πολλών μικρομετόχων. Στην πραγματικότητα κανένα από τα τρία σχήματα που απεντάχθηκαν δεν ήταν σε θέση να ολοκληρώσει εμπρόθεσμα το σύνολο του επενδυτικού σχεδίου, αφού δεν είχαν καν αρχίσει να υλοποιούν δράσεις.
Έτσι, οι τρεις «έχασαν» περί τα 2 εκατ. ευρώ που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για συνεργατικές δράσεις, κεφάλαια που τελικά κατευθύνθηκαν στη Δράση «Διέξοδος» του ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας, με την οποία ενισχύθηκε το κεφάλαιο κίνησης σε επιχειρήσεις που πλήγηκαν από τον Covid.
Η ελληνική εμπειρία στο Clustering
Γιατί όμως τα clusters, οι δικτυώσεις επιχειρήσεων ή όπως αλλιώς τις ονομάζουμε, οι συστάδες επιχειρήσεων, δεν έχουν «πέραση» στη χώρα μας, όταν αλλού, σε Ευρώπη (π.χ. Εmilia Romagna Cluster, Malta Enterprise Cluster) αλλά και στις ΗΠΑ ( Silicon Valley, California Wine Cluster), έχουν να επιδείξουν μεγάλες επιτυχίες;
Σημειωτέον ότι στις χώρες της Ε.Ε. πρέπει να υπάρχουν σχεδόν 300 clusters.
Aπαντήσεις στο παραπάνω ερώτημα έχουν δοθεί αρκετές καθώς τo clustering στην Ελλάδα πρωτοπαρουσιάσθηκε το 1997, όταν υφυπουργός Ανάπτυξης ήταν η Άννα Διαμαντοπούλου και σε αυτή την περίοδο των 25 ετών, λογικά, οι συστάδες συνεργασίας θα έπρεπε να είχαν πιάσει ρίζες στην ελληνική επιχειρηματική κοινότητα.
Φορείς υλοποίησης των προγραμμάτων για clusters υπήρξαν πολλοί και διαφορετικοί ( Γ.Γ. Βιομηχανίας, ΕΟΜΜΕΧ, ΕΦΕΠΑΕ, ΓΓΕΤ) αλλά το αποτέλεσμα ήταν λίγο ή πολύ, το ίδιο, όχι ικανοποιητικό και μάλλον φτωχό.
Clusters για καινοτόμες επιχειρήσεις
Να σημειωθεί ότι η πρόσκληση της Δράσης «Συνεργατικοί Σχηματισμοί Καινοτομίας» του ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας 2014-2020, αφορούσε νέα clusters και όχι υφιστάμενα. Οπότε οι ενδιαφερόμενες ομάδες επιχειρήσεων, μαζί με ερευνητικούς φορείς, έπρεπε να σχηματίσουν το φορέα υλοποίησης της πρότασής τους, είτε πριν την έγκρισή της, είτε μετά από αυτή.
Το χρήμα είναι το πρόβλημα
Τα χρήματα που δίνει το πρόγραμμα, τα διαθέτει στον συνεργατικό σχηματισμό, στον καινούργιο φορέα που δημιουργείται, στον οποίο οι μέτοχοι θα πρέπει να βάλουν τα ίδια κεφάλαια που τους αναλογούν. Έτσι, π.χ. σε ένα πρόγραμμα του 1 εκατ. ευρώ, οι μέτοχοι του φορέα που είναι και μέλη του cluster, θα έπρεπε να βάλουν 400.000 ευρώ.
Αλλά όπως λένε οι καλά γνωρίζοντες, τα μέλη των clusters δεν είναι πρόθυμα να βγάλουν από τα ταμεία τους, από τις τσέπες τους, χρήματα, για να λειτουργήσει μία άλλη επιχείρηση, ο φορέας υλοποίησης της Δράσης.
Πέραν αυτού, από τις 600.000 ευρώ, στα ταμεία των μελών του cluster δεν μπαίνει ούτε ευρώ, καθώς το όφελός τους είναι έμμεσο, από τη λειτουργία του συνεργατικού σχηματισμού (π.χ. συμμετοχή σε εκθέσεις, ανάπτυξη τεχνολογικών εργαλείων, πειραματικά έργα, εφαρμοσμένη έρευνα σε καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες).
Τα χρήματα της δημόσιας δαπάνης λοιπόν, πηγαίνουν στο φορέα υλοποίησης και όχι στις επιχειρήσεις-μέλη του cluster.
Σημαντικός ο ρόλος του leader ή του βασικού μετόχου
Η πρόσκληση της Δράσης προέβλεπε ότι σε κάθε πρόταση για cluster θα έπρεπε να συμμετέχουν τουλάχιστον 10 μμε ή συνεταιρισμός με κατ' ελάχιστο 10 μέλη και ένας ερευνητικός φορέας. Όσων ομάδων οι προτάσεις εγκρίθηκαν, είχαν περίοδο τριών ετών για να υλοποιήσουν το πρόγραμμά τους.
Καθοριστικός παράγοντας για την υλοποίηση του προγράμματος ενός cluster, είναι η ύπαρξη, με σημαντικό ποσοστό, ενός κύριου μετόχου, ο οποίος θα μπορεί με μεγαλύτερη άνεση να εισφέρει το ποσό της ίδιας συμμετοχής, αλλά και θα λειτουργήσει ως μηχανή έλξης για τα υπόλοιπα μέλη.
Στα δύο clusters που πέτυχαν, υπάρχει αυτός ο μεγαλύτερος μέτοχος που «σπρώχνει» τα πράγματα. Χρειάζεται σε κάθε περίπτωση να υπάρχει ένας leader.
Είναι και θέμα νοοτροπίας
Όπως φαίνεται, οι ελληνικές επιχειρήσεις, οι περισσότεροι Έλληνες επιχειρηματίες, δεν έχουν πεισθεί ότι μέσα από τέτοια σχήματα, συνεργατικά, θα βγουν στο τέλος κερδισμένοι.
Επίσης, μάλλον δεν αρέσει το γεγονός ότι ο Κανονισμός για τα clusters, απαγορεύει την προνομιακή μεταχείριση των επιχειρήσεων που μετέχουν σε αυτά και πως τα παραγόμενα του προγράμματα, θα πρέπει να αφορούν όλο τον κλάδο, π.χ. όλες τις επιχειρήσεις του κλάδου των πυρηνόκαρπων στην Κεντρική Μακεδονία κι όλες τις επιχειρήσεις που ασχολούνται με το Α.Ι., την τεχνητή νοημοσύνη.
Εν κατακλείδι, οι ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν έχουν τη νοοτροπία που απαιτείται για να δουλέψουν μέσα από τέτοια σχήματα, καθώς τα οφέλη προκύπτουν έμμεσα και με το μεγάλωμα της πίτας, για όλες τις επιχειρήσεις του κλάδου σε μία ορισμένη π.χ. Περιφέρεια.
Ο αγώνας συνεχίζεται
Nα σημειωθεί ότι «ο αγώνας για το clustering συνεχίζεται» καθώς στο νέο ΠΕΠ Κ. Μακεδονίας υπάρχει πρόβλεψη για ανάλογη δράση ενώ υπάρχουν αιτήματα από τα δύο clusters που προχώρησαν, για να υπάρξει συνέχιση της λειτουργίας τους, άλλωστε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιθυμεί την υποστήριξη τέτοιων δράσεων.
Οι ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις, δεν έχουν μάθει ακόμη να βλέπουν όφελος στα clusters, στις συνεργατικές δικτυώσεις, ούτε είναι διατεθειμένες να βάλουν χρήματα σε ένα φορέα που λειτουργεί για το κοινό καλό, ακόμη και αν αυτός παίρνει γενναίες χρηματοδοτήσεις από δημόσιο χρήμα, για δράσεις που αναμφίβολα χρειάζονται. Οι ελληνικές ΜμΕ συνήθως βλέπουν το σήμερα και όχι το αύριο, βλέπουν το δένδρο και μάλιστα αυτό που είναι στη δική τους αυλή κι όχι το δάσος.
Για 25 ολόκληρα χρόνια, ακόμη από το 1997 και το Β’ ΚΠΣ, οι ελληνικές κυβερνήσεις προσπαθούν να δώσουν ώθηση στη δημιουργία clusters επιχειρήσεων, δηλαδή επιχειρηματικών συστάδων αλλά, κατά κανόνα, οι περισσότερες δράσεις του είδους που μάλιστα ενισχύονταν από τον κορβανά του δημοσίου, έπεφταν στο κενό.
Κάτι ανάλογο συνέβη και με τα τρία από τα πέντε clusters που είχαν ενταχθεί στη Δράση «Συνεργατικοί Σχηματισμοί Καινοτομίας» του ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας 2014-2020.
Τα clusters που «κόλλησαν» Covid
Έτσι τρεις σχηματισμοί, από τους κλάδους της Αγροδιατροφής και Τεχνολογίας, αφού δεν κατόρθωσαν να προχωρήσουν στην υλοποίηση των προγραμμάτων τους, απεντάχθηκαν, χάνοντας την ευκαιρία να αξιοποιήσουν περίπου 2 εκατ. ευρώ για αναπτυξιακές πρωτοβουλίες.
Ευτυχώς, όπως πληροφορείται το makthes.gr, οι άλλοι δύο που είχαν υπαχθεί, ένας από τον κλάδο των Τεχνολογιών Αγροδιατροφής και ο έτερος από τον κλάδο του ΤΠΕ και των Δομικών Υλικών, «έτρεξαν» πολύ ικανοποιητικά τα projects τους και κοντεύουν να τα ολοκληρώσουν, παρότι επίσης είχαν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες που προκάλεσε ο κορονοϊός στις δικτυώσεις και συνεργασίες επιχειρήσεων.
Αυτά τα δύο clusters που πάνε εξαιρετικά καλά, δείχνουν να ενδιαφέρονται για συνέχιση των δράσεων τους και στην τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2021-2027.
Για τους πέντε που τον Νοέμβριο του 2019 εντάχθηκαν στην συγκεκριμένη Δράση του ΠΕΠ Κ. Μακεδονίας 2014-2020, πρέπει να αναγνωριστεί ένας σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας, ο Covid, ένας παράγοντας όμως που επηρέασε κάθε επιχείρηση και φορέα στη λειτουργία του.
Συνεπώς, κάποιοι ήταν αποφασισμένοι και αποδείχθηκαν ικανοί να φέρουν σε πέρας τις συνεργατικές δράσεις που είχαν σχεδιάσει και, κάποιοι όχι.
Ποια δύο clusters τα κατάφεραν
Για την ιστορία του πράγματος να πούμε ότι τον Νοέμβριο του 2019 εντάχθηκαν πέντε clusters με συνολική δημόσια δαπάνη ύψους 3.259.648,76 ευρώ. Από αυτούς μόνο οι δύο τελικά υλοποιούν το επενδυτικό τους σχέδιο:
-Ο «Συνεργατικός Σχηματισμός Αγροδιατροφής- AG Cluster» για την έξυπνη γεωργία, με κύριο μέτοχο την Neuropublic. Το AG Cluster έχει αντλήσει μέρος της δημόσιας δαπάνης και έχει υποβάλλει και το τελικό αίτημα ελέγχου.
-O «Σχηματισμός Ευφυείς λύσεις για Κτίρια Μηδενικού και Θετικού Ενεργειακού Ισοζυγίου- isZEB», για το έξυπνο σπίτι, με κύριο μέτοχο το ΕΚΕΤΑ. Μέρος της δημόσιας δαπάνης, μετά από επαλήθευση δαπανών, έχει λάβει και το isZEB που αναμένεται να ολοκληρώσει το πρόγραμμά του ως τον Οκτώβριο του 2023.
Ποια clusters απεντάχθηκαν
Από τους υπόλοιπους τρεις, τα σχήματα «Δίκτυο Πυρηνόκαρπων ΙΚΕ» και «Aγροτεχνολογική Εξαγωγική Σύμπραξη», υπέβαλαν αίτημα οικειοθελούς παραίτησης οπότε και απεντάχθηκαν, ενώ το σχήμα «Technopolis AE Cluster» απεντάχθηκε επειδή δεν υπέβαλε αίτημα τελικής επαλήθευσης, μετά την τυπική ημερομηνία λήξης των έργων.
Στα τρία απενταγμένα σχήματα δεν υπάρχει μέτοχος με μεγάλο ποσοστό, αλλά αποτελούνται από συμπράξεις πολλών μικρομετόχων. Στην πραγματικότητα κανένα από τα τρία σχήματα που απεντάχθηκαν δεν ήταν σε θέση να ολοκληρώσει εμπρόθεσμα το σύνολο του επενδυτικού σχεδίου, αφού δεν είχαν καν αρχίσει να υλοποιούν δράσεις.
Έτσι, οι τρεις «έχασαν» περί τα 2 εκατ. ευρώ που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για συνεργατικές δράσεις, κεφάλαια που τελικά κατευθύνθηκαν στη Δράση «Διέξοδος» του ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας, με την οποία ενισχύθηκε το κεφάλαιο κίνησης σε επιχειρήσεις που πλήγηκαν από τον Covid.
Η ελληνική εμπειρία στο Clustering
Γιατί όμως τα clusters, οι δικτυώσεις επιχειρήσεων ή όπως αλλιώς τις ονομάζουμε, οι συστάδες επιχειρήσεων, δεν έχουν «πέραση» στη χώρα μας, όταν αλλού, σε Ευρώπη (π.χ. Εmilia Romagna Cluster, Malta Enterprise Cluster) αλλά και στις ΗΠΑ ( Silicon Valley, California Wine Cluster), έχουν να επιδείξουν μεγάλες επιτυχίες;
Σημειωτέον ότι στις χώρες της Ε.Ε. πρέπει να υπάρχουν σχεδόν 300 clusters.
Aπαντήσεις στο παραπάνω ερώτημα έχουν δοθεί αρκετές καθώς τo clustering στην Ελλάδα πρωτοπαρουσιάσθηκε το 1997, όταν υφυπουργός Ανάπτυξης ήταν η Άννα Διαμαντοπούλου και σε αυτή την περίοδο των 25 ετών, λογικά, οι συστάδες συνεργασίας θα έπρεπε να είχαν πιάσει ρίζες στην ελληνική επιχειρηματική κοινότητα.
Φορείς υλοποίησης των προγραμμάτων για clusters υπήρξαν πολλοί και διαφορετικοί ( Γ.Γ. Βιομηχανίας, ΕΟΜΜΕΧ, ΕΦΕΠΑΕ, ΓΓΕΤ) αλλά το αποτέλεσμα ήταν λίγο ή πολύ, το ίδιο, όχι ικανοποιητικό και μάλλον φτωχό.
Clusters για καινοτόμες επιχειρήσεις
Να σημειωθεί ότι η πρόσκληση της Δράσης «Συνεργατικοί Σχηματισμοί Καινοτομίας» του ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας 2014-2020, αφορούσε νέα clusters και όχι υφιστάμενα. Οπότε οι ενδιαφερόμενες ομάδες επιχειρήσεων, μαζί με ερευνητικούς φορείς, έπρεπε να σχηματίσουν το φορέα υλοποίησης της πρότασής τους, είτε πριν την έγκρισή της, είτε μετά από αυτή.
Το χρήμα είναι το πρόβλημα
Τα χρήματα που δίνει το πρόγραμμα, τα διαθέτει στον συνεργατικό σχηματισμό, στον καινούργιο φορέα που δημιουργείται, στον οποίο οι μέτοχοι θα πρέπει να βάλουν τα ίδια κεφάλαια που τους αναλογούν. Έτσι, π.χ. σε ένα πρόγραμμα του 1 εκατ. ευρώ, οι μέτοχοι του φορέα που είναι και μέλη του cluster, θα έπρεπε να βάλουν 400.000 ευρώ.
Αλλά όπως λένε οι καλά γνωρίζοντες, τα μέλη των clusters δεν είναι πρόθυμα να βγάλουν από τα ταμεία τους, από τις τσέπες τους, χρήματα, για να λειτουργήσει μία άλλη επιχείρηση, ο φορέας υλοποίησης της Δράσης.
Πέραν αυτού, από τις 600.000 ευρώ, στα ταμεία των μελών του cluster δεν μπαίνει ούτε ευρώ, καθώς το όφελός τους είναι έμμεσο, από τη λειτουργία του συνεργατικού σχηματισμού (π.χ. συμμετοχή σε εκθέσεις, ανάπτυξη τεχνολογικών εργαλείων, πειραματικά έργα, εφαρμοσμένη έρευνα σε καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες).
Τα χρήματα της δημόσιας δαπάνης λοιπόν, πηγαίνουν στο φορέα υλοποίησης και όχι στις επιχειρήσεις-μέλη του cluster.
Σημαντικός ο ρόλος του leader ή του βασικού μετόχου
Η πρόσκληση της Δράσης προέβλεπε ότι σε κάθε πρόταση για cluster θα έπρεπε να συμμετέχουν τουλάχιστον 10 μμε ή συνεταιρισμός με κατ' ελάχιστο 10 μέλη και ένας ερευνητικός φορέας. Όσων ομάδων οι προτάσεις εγκρίθηκαν, είχαν περίοδο τριών ετών για να υλοποιήσουν το πρόγραμμά τους.
Καθοριστικός παράγοντας για την υλοποίηση του προγράμματος ενός cluster, είναι η ύπαρξη, με σημαντικό ποσοστό, ενός κύριου μετόχου, ο οποίος θα μπορεί με μεγαλύτερη άνεση να εισφέρει το ποσό της ίδιας συμμετοχής, αλλά και θα λειτουργήσει ως μηχανή έλξης για τα υπόλοιπα μέλη.
Στα δύο clusters που πέτυχαν, υπάρχει αυτός ο μεγαλύτερος μέτοχος που «σπρώχνει» τα πράγματα. Χρειάζεται σε κάθε περίπτωση να υπάρχει ένας leader.
Είναι και θέμα νοοτροπίας
Όπως φαίνεται, οι ελληνικές επιχειρήσεις, οι περισσότεροι Έλληνες επιχειρηματίες, δεν έχουν πεισθεί ότι μέσα από τέτοια σχήματα, συνεργατικά, θα βγουν στο τέλος κερδισμένοι.
Επίσης, μάλλον δεν αρέσει το γεγονός ότι ο Κανονισμός για τα clusters, απαγορεύει την προνομιακή μεταχείριση των επιχειρήσεων που μετέχουν σε αυτά και πως τα παραγόμενα του προγράμματα, θα πρέπει να αφορούν όλο τον κλάδο, π.χ. όλες τις επιχειρήσεις του κλάδου των πυρηνόκαρπων στην Κεντρική Μακεδονία κι όλες τις επιχειρήσεις που ασχολούνται με το Α.Ι., την τεχνητή νοημοσύνη.
Εν κατακλείδι, οι ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν έχουν τη νοοτροπία που απαιτείται για να δουλέψουν μέσα από τέτοια σχήματα, καθώς τα οφέλη προκύπτουν έμμεσα και με το μεγάλωμα της πίτας, για όλες τις επιχειρήσεις του κλάδου σε μία ορισμένη π.χ. Περιφέρεια.
Ο αγώνας συνεχίζεται
Nα σημειωθεί ότι «ο αγώνας για το clustering συνεχίζεται» καθώς στο νέο ΠΕΠ Κ. Μακεδονίας υπάρχει πρόβλεψη για ανάλογη δράση ενώ υπάρχουν αιτήματα από τα δύο clusters που προχώρησαν, για να υπάρξει συνέχιση της λειτουργίας τους, άλλωστε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιθυμεί την υποστήριξη τέτοιων δράσεων.
ΣΧΟΛΙΑ