Του Βασίλη Κεχαγιά

Ζάκυνθος, Κεφαλονιά και Ιθάκη δοκίμασαν στις 12 Αυγούστου του 1953 τη σκληρή όψη του Εγκέλαδου, ο οποίος επισκέφθηκε το Ιόνιο πέλαγος εβδομήντα χρόνια πριν, αφήνοντας πίσω του τουλάχιστον 250 νεκρούς και 300 τραυματίες στην καταμέτρηση των πρώτων ημερών. Σίγουρα οι νεκροί και οι τραυματίες ήσαν πολλοί περισσότεροι, αφού τα μέσα της εποχής δεν επέτρεπαν ακριβή καταγραφή, ιδίως στην ύπαιθρο.

Δεν ήταν πρωτόγνωρη η επαφή με το σεισμό για τα νησιά του Ιονίου. Αρίθμησαν 27 ισχυρές δονήσεις από το 1469 ως το 1998, αφού η περιοχή της Ζακύνθου συγκαταλέγεται στις πλουτωνικές ή ηφαιστειώδεις, με ορύγματα ασφαλτώδους ή θειαφώδους πρώτης ύλης. Ως εκ τούτου, έχουμε αναφορές από τον 18ο αιώνα ακόμη για υποθαλάσσιες ηφαιστειώδεις εκρήξεις, με σημαντικές καταστροφές στα ίδια νησιά (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Ιθάκη, Λευκάδα), ιδίως το 1668 και το 1723, αλλά το εντυπωσιακό είναι ότι ο καταστροφικότερος των προηγούμενων σεισμών συνετελέσθη το 1886, με μία ημερολογιακή ημέρα διαφορά: 13 Αυγούστου.

Το 1953 η Ζάκυνθος -και τα άλλα Επτάνησα-προσπαθούσαν να επουλώσουν τις πολιτικές πληγές (κατοχή, κυρίως, αλλά και μίση του εμφυλίου) του πρόσφατου παρελθόντος και τις ταξικές αποστάσεις των προηγούμενων αιώνων, οι οποίες δίχαζαν τη μεγαλοαστική κοινωνία από την αγροτική. Τώρα, πλέον, η αγροτιά είχε εξευγενιστεί και οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι οποίοι μεταπολεμικά διορίζοντας στα Επτάνησα, βοηθούσαν στην άνοδο και στην εξισορρόπηση του βιοτικού και του μορφωτικού επιπέδου. Εκείνη τη στιγμή, με τις πόλεις υπό διαμόρφωση, ο σεισμός, εκτός των γεωλογικών μετατοπίσεων και εγκατακρημνήσεων, επέφερε και σημαντικές αντίστοιχες κοινωνικές.

Αυτήν την κατάσταση βρήκε ο Εγκέλαδος το πρωί της 12ης Αυγούστου και την καταστροφή της περιγράφει με αξιοπιστία το τηλεγράφημα του υπουργού Πρόνοιας Αδαμόπουλου, το οποίο απεστάλη προς τον πρόεδρο της κυβέρνησης Αλέξανδρο Παπάγο, μόλις στις 4 το απόγευμα: «Ισχυρά σεισμική δόνησις της 11.25’ πρωινής επέφερεν ολοκληρωτικήν καταστροφήν των πόλεων Αργοστολίου και Ληξουρίου. Ουδεμία οικία έμεινε ορθαία. 

Η κατάστασις ολοκλήρου της νήσου είναι τραγική. Υπάρχει άμεσος ανάγκη αποστολής τμημάτων μηχανικού προς εκκαθάρισιν των ερειπίων, υπό τα οποία υπάρχουν τυχόν νεκροί. Στερούμαι παντός μέσου προς παροχήν βοηθείας εις τους υπό τα ερείπια ευρισκομένους εν ζωή τραυματίας. Αι ανάγκαι δια συνεργεία, υγειονομικόν υλικόν, υδροφόρον, άρτον, τρόφιμα έτοιμα, γάλα και στέγην είναι μεγάλαι. Η κατάστασις είναι τόσο τραγική, ώστε παρίσταται ανάγκη να διατάξετε την δια ταχυτέρων μέσων παροχή βοηθειών. Ο πληθυσμός της Κεφαλληνίας ευρίσκεται εις την ύπαιθρον και εν απογνώσει. Δεν έχω πληροφορίας περί της εν Ζακύνθω καταστάσεως. Τέλος, παρακαλώ όπως διετάξετε αποστολήν ειδικού γεωλόγου».

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Ουσιαστικά, η δόνηση της Τετάρτης 12ης Αυγούστου ήταν ο τρίτος σε μία ακολουθία η οποία ξεκίνησε την προηγούμενη ημέρα, στις 8 το βράδυ και συνεχίστηκε με επτά μετασεισμικές δονήσεις, ως τις 9 το πρωί της άλλης ημέρας. Την ώρα του σεισμού, ο χειριστής του ασυρμάτου απέστειλε προς το υπουργείο Εσωτερικών πανικόβλητο ραδιογράφημα, λέγοντας: «Βυθιζόμεθα όλοι. Αποστείλατε πλοία να παραλάβουν αλλόφρονας κατοίκους. Τα πάντα κατέρρευσαν». Μετά από τούτο, η επόμενη ενημέρωση από το αρματαγωγό «Λήμνος», όπου αναφέρεται πυρκαγιά σε έξι σημεία της Ζακύνθου, προς ολοκλήρωση της καταστροφής. Οι φωτιές ήταν ορατές από την Κυλλήνη και απεστάλη αμέσως πυροσβεστικό πλοιάριο για την αντιμετώπισή τους.

Σύμφωνα με την ενημέρωση από διάφορους ανταποκριτές -οι περισσότεροι ευρισκόμενοι στην Πελοπόννησο- ο λιμενοβραχίονας του νησιού υπέστη κατολίσθηση σαράντα πέντε μοιρών, με ένα πλοίο ευρισκόμενο στο λιμάνι να ανατρέπεται.

Όλες οι οικίες της Ζακύνθου κατέρρευσαν, ενώ από τα κτίρια έμεινε όρθιο αυτό της Τράπεζας της Ελλάδος, το γυμνάσιο, η έπαυλη Κολαΐτη και ο ναός του Αγίου Διονυσίου, με μόνη την απώλεια του κωδωνοστασίου του. Αυτό είχε ως συνέπεια να εκραγεί μεγάλη πυρκαγιά σε γειτονική οινοπνευματοποιία, η οποία λόγω της ελλείψεως πυροσβεστικών μέσων έφθασε ως το καζίνο, το οποίο κατέστρεψε ολοσχερώς. Κατεδαφίστηκαν επίσης όλα τα αγάλματα, με κύρια αυτά του Σολωμού και του Ρώμα (πρόγονου του γνωστού ηθοποιού). Εκείνες, όμως, που υπέστησαν ισοπέδωση ήταν οι φυλακές, με τους περισσότερους από τους 215 κρατούμενους να βρίσκονται νεκροί στα ερείπια.

Ανάλογη εικόνα και στην Κεφαλληνία, όπου κατέρρευσε το κτίριο του ΟΤΕ, με νεκρούς όλους τους εργαζόμενους υπαλλήλους. Επίσης ξέσπασαν και εκεί μεγάλες πυρκαγιές, αλλά καταστράφηκε και ο φάρος του λιμανιού. Το οδικό δίκτυο υπέστη καθιζήσεις, καθιστώντας ακόμη δυσκολότερη την αποστολή βοήθειας, αλλά στην Ιθάκη, εκτός των καταστροφών είχαμε και την εμφάνιση παλιρροϊκού κύματος στο Βαθύ. Αισθητός έγινε ο σεισμός και στη Δυτική Πελοπόννησο, με πολλά κτίσματα να εμφανίζουν ρωγμές. Αρκετές ξένες χώρες έσπευσαν να προσφέρουν βοήθεια, με πρώτη την... Τουρκία. Εκτός αυτής, η Μ. Βρετανία ήταν αυτή που βοήθησε τα μέγιστα, αφού «αποχωρίστηκε» τα Επτάνησα το 1864.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Η εκδότις της «Καθημερινής», Ελένη Βλάχου, βρέθηκε πολύ νωρίς στον τόπο της καταστροφής και μετέφερε την εμπειρία στην εφημερίδα της: «Η Ζάκυνθος δεν υπάρχει πια. Αυτή είναι η τρομακτική αλήθεια. Τα άλλα που έχουν λεχθή και γραφή, τα νησιά που πνίγονται, τα βουνά που σχίζονται στα δύο, προέρχονται από νευρικά σήματα που έστειλε το Αργοστόλι στην Πάτρα και η Πάτρα στον κόσμο ολόκληρο. Αλλά όλα τα άλλα σχετικά με την τραγωδία των νησιών δεν είναι πολλά, είναι λίγα. Τουλάχιστον αν κρίνη κανείς από την Ζάκυνθο. Εκεί δεν έχει μείνει τίποτε. Τίποτε όρθιο. Στα σαρανταοκτώ χωριά του νησιού και στην πόλι μόνο τρία κτίρια. Ο ναός του Αγίου Διονυσίου, το κτίριο της Εθνικής Τραπέζης και το σχολείο. Τα άλλα, όλα τα σπίτια της Ζακύνθου, ο πρώτος σεισμός τα ξερρίζωσε ή τα ράγισε χωρίς να τα ρίξη και ο δεύτερος, της Τετάρτης, τα ισοπέδωσε.

Και την Τετάρτη τη νύκτα άρχισαν οι πυρκαϊές που τα αποτέλειωσαν όλα. Χωρίς την πυρκαϊά θα είχαν περισωθεί τουλάχιστον τρόφιμα, ρουχισμός, εργαλεία και οι άνθρωποι ξεκαθαρίζοντας σε λίγες ημέρες κάπως τα ερείπια θα έβρισκαν κάτι δικό τους, μία κουβέρτα να σκεπαστούν, ένα κατσαρόλι να μαγειρέψουν, ένα έπιπλο, μια καρέκλα, ένα εικόνισμα. Τώρα δεν έχουν να βρουν τίποτε. Σε ολόκληρη την πόλι της Ζακύνθου δεν υπάρχει ένα τσιγάρο, μια κουταλιά ζάχαρη, ένα κουρέλι ύφασμα. Όλα πρέπει να τους τα στείλουν, αρχίζοντας από το μηδέν. Χάρις στον ‘Αλφειό’ και στο αγγλικό πολεμικό ‘Γκάμπια’ έζησαν οι άνθρωποι και ζουν ακόμη αυτές τις ημέρες. Ο Άγγλος κυβερνήτης κατέβασε τετρακόσιους ναύτες και τους έχει τώρα δύο μερόνυκτα να σκάβουν για νεκρούς, να σβήνουν φωτιές και να ψήνουν καρβέλια με ψωμί. Μα σβήνουν οι φωτιές; Που να τις προφθάσουν;».

Και τελειώνοντας την περιγραφή, καταλήγει: «Πέντε ώρες έμεινα στην πόλι της Ζακύνθου και έφυγα με το μήνυμα των ανθρώπων της στα αυτιά. Χρειάζονται όχι βοήθεια, όλες τις βοήθειες απ’ αρχής. Και βοήθεια ελληνική. Η Φανέλλα του Στρατιώτου (σ.σ.: κάτι σαν οργάνωση βοηθείας, ιδρυθείσα από την Φρειδερίκη στον ελληνοϊταλικό πόλεμο ) είχε στείλει τρεις αντιπροσώπους και θα άρχιζε αύριο τις διανομές και το υπουργείο Προνοίας εφρόντισε τους τραυματίας, αλλά στρατός, λόχοι μηχανικού δεν είχαν ακόμη φτάσει στο νησί (σ.σ.: βρισκόμαστε στις 16 Αυγούστου ). Και πολλές αρμοδιότητες δεν διευκόλυναν τις αποφάσεις που έπρεπε να ληφθούν. Ένας γενικός διοικητής ή ένας στρατιωτικός διοικητής θα μπορούσε να συντονίση τις προσπάθειες και να δώση στον κόσμο κάποια νέα ελπίδα, κάποια δύναμι. Γιατί οι Ζακυνθινοί έχουν υποστεί τέτοιον κλονισμό, που τους έχει ρίξει σε βαθειά ψυχολογική κατάπτωσι. Δεν είναι μονάχα ότι χάσαν ανθρώπους, περιουσίες, σπίτια, θησαυρούς, κειμήλια. Δεν έχουν χάσει μόνον ο καθένας κάτι. Χάσαν όλοι μαζί την Ζάκυνθον».

Κοινωνικές δονήσεις

Μετά την ολοκληρωτική κατάρρευση του νησιωτικού άστεως, όπως είχε διαμορφωθεί με τη σκαπάνη των χρόνων, άρχισαν μετακινήσεις πληθυσμών οι οποίες άλλαξαν άρδην το τοπίο. Πολλοί μεγαλοαστοί άρχισαν να πωλούν οικίες ή άλλης μορφής ακίνητη ιδιοκτησία, ενισχύοντας αυθόρμητα το ρεύμα της αστυφιλίας, σε πρώτη άνθηση εκείνη την εποχή. Παραλλήλως, η ίδια ροή εμφανίσθηκε στο εσωτερικό των νησιών -κυρίως της Ζακύνθου- αφού οι άμαθοι σε κακουχίες κάτοικοι των πόλεων αναχωρούσαν για την πρωτεύουσα ή την Πάτα και στη θέση του κατέφθαναν αγρότες και τεχνίτες οι οποίοι ήσαν πρόθυμοι να αναλάβουν τις πάμπολλες εργασίες ανοικοδόμησης.

Με τις μετακινήσεις τούτες άρχισαν να εμφανίζονται και νέα, λαϊκότερα ήθη, όπως η άφιξη του μπουζουκιού και των σχετικών ακουσμάτων από την επαρχία σε μια κοινωνία ασύνδετη με μια τέτοια κουλτούρα. Έτσι, το ανομοιογενές κράμα αυτοχθόνων και ετεροχθόνων (είχαν καταφθάσει και τεχνίτες από τη Δυτική Πελοπόννησο), παραδόσεων και προσανατολισμού δεν επέτρεψαν έναν ομαλό συγκερασμό, ώστε να προκύψει μία ομαλή μεταβολή στη ζακυνθινή κοινωνία.

Τότε, αρχή ακόμη, ακούστηκαν οι πρώτες φωνές αγωνίας κι έγιναν αρκετές επισημάνσεις για τον κίνδυνο που είναι ήδη ορατός, αλλά σε όλα αυτά αντιτάσσετο συνήθως ο αντίλογος ότι όσοι εγκατέλειψαν τη Ζάκυνθο για να ζήσουν αλλού, αλλά αυτοί οι «εκτός Ζακύνθου Ζακύνθιοι», όπως του αποκαλούσαν, ή «Ζακυνθο-Αθηναίοι», δεν είχαν το δικαίωμα να ασχολούνται με τα εσωτερικά ζητήματα του νησιού.

Οι ντόπιοι γρίνιαζαν ότι λόγω αυτών χάθηκε η επτανησιακή φινέτσα, η πατροπαράδοτη ευγένεια, τα χειροφιλήματα, οι καθημερινές κινήσεις ευγένειας. Συγχρόνως, άρχισε να χάνεται η βάση ,της παραδοσιακής μουσικής, προς όφελος των λαϊκών μαγαζιών. Η Ζάκυνθος, από πόλη των αθέων κσι των ποιητών, σιγά - σιγά άρχισε να μετατρέπεται σε ένα συνηθισμένο νεοαστικό τοπίο, αρχιτεκτονικής και κυκλοφοριακής ασυδοσίας, όπως συνέβαινε σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Η επακολουθήσασα ενίσχυση της αντιπαροχής ουσιαστικά υποβοήθησε την οικοδομική αποκατάσταση με τον γνωστό άναρχο τρόπο, κάτι που κατέστρεψε μια ιδιαιτέρως καλαίσθητη παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ο σεισμός, ουσιαστικά, αποτέλεσε τον καταλύτη των επικείμενων τότε εξελίξεων, παρά τη γενικευμένη γρίνια των ντόπιων για ισοπεδωτική καταστροφή ενός καλαίσθητο ή τρόπου ζωής.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1469

Φονικότατος σεισμός σε Ζάκυνθο, Κεφαλονιά, Λευκάδα

1554

Σφοδρός σεισμός σε όλο το Ιόνιο, αισθητός ακόμη και στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα

1636

Καταστροφική σεισμική δόνηση στην Κεφαλληνία εξαφανίζει αρχαία πόλη, στο σημείο Κάκκαβα

1638

Από την Καλαβρία προήλθε καταστροφικός σεισμός για Ζάκυνθο, Κεφαλληνία, Κύθηρα και Κρήτη

1668

Επτά ημέρες εσείετο η γη στην Κεφαλληνία

1704

Σειρά της Λευκάδας να σεισθεί για μία εβδομάδα

1742

Καταστροφική σεισμική δόνηση καταλείπει πάνω από 120 νεκρούς στη Ζάκυνθο

1769

Ολέθριες και φονικότατος σεισμός στη Λευκάδα

1791

Καταστρέφονται τα τείχη του φρουρίου, από καταστροφικό σεισμό στη Ζάκυνθο

1825

Στη Λευκάδα απωλέσθηκαν αποθήκες τροφίμων από μεγάλο σεισμό, στο καταχείμωνο, κάτι που δημιούργησε πρόσθετα προβλήματα

1867

Πολλοί νεκροί και καταστροφές στην Κεφαλληνία από καταστροφική σεισμική δόνηση