Απασχολεί συχνά-πυκνά την ιστορική έρευνα η πολιτιστική φαιδρότητα της χούντας, βασισμένη στο δόγμα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών». Από τις γιορτές της «Πολεμικής αρετής των Ελλήνων», επαιτειακά την πρώτη χρονιά, το 1968, ως την εμμονικής τάξεως άσκηση των συνταγματαρχών στη δημοτική όρχηση και στο τσούγκρισμα των αβγών, διέκρινε κάποιος την αποκοπή της ελληνικής εξουσίας από ό,τι οι διεθνείς εξελίξεις υπαγόρευαν ως πολιτιστική απελευθέρωση. 

Στην απέναντι όχθη, οι κυνηγημένοι και εξόριστοι διανοούμενοι του δικτατορικού καθεστώτος βρίσκονταν στην καρδιά της πρωτοπορίας, στο Παρίσι και με κάθε ευκαιρία υποδείκνυαν στους εδώ φοιτητές το «πού παίζεται το παιχνίδι».

Η κουλτούρα της υπαρξιστικής φιλοσοφίας, του μοντερνισμού στις τέχνες, της σεξουαλικής επανάστασης, της ροκ μουσικής είχαν ανοίξει την όρεξη και τα μάτια των νέων από το ξεκίνημα της δεκαετίας του ’60. Μάλιστα, ξυστά από τη χούντα πέρασαν οι Rolling Stones, καθώς λίγο πριν το πραξικόπημα, στις 17 Απριλίου του 1967, η συναυλία τους διακόπηκε, όταν την ώρα του Satisfaction ο Μικ Τζάγκερ άρχισε να ραίνει το κοινό με κόκκινα γαρύφαλλα, κάτι που πρότεινε και στον ατζέντη του να πράξει, ανεβαίνοντας στις κερκίδες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Η πράξη θεωρήθηκε επαναστατική, η συναυλία διακόπηκε και το συγκρότημα επανήλθε στο ΟΑΚΑ το 1998.

Έτσι για τη διαμόρφωση της πολιτιστικής κουλτούρας των νέων, όσον αφορά στη διασκέδαση, αυτονοήτως επελέγη η ενίσχυση της ξεγνοιασιάς, των beach parties, του Δαλιανίδη, αυτή που φύτρωνε στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού, υπό την επωνυμία surf culture και μουσικούς ηγέτες τους Beach boys. Όντας η σκόνη της λήθης πάνω στο εν εξελίξει Βιετνάμ, γιατί όχι κάτι ανάλογο κι εδώ;

Συγχρόνως, στον πανεπιστημιακό χώρο υπήρχε μία φροντίδα ελέγχου της ΦΕΑΠΘ, που έφτασε το 1972 να διορίζει 116 μέλη στις κατά τόπους επιτροπές οι οποίες τη σύστηναν. Οι εκδηλώσεις της Φοιτητικής Εβδομάδας κορυφώνονταν στο Αλεξάνδρειο Μέλαθρο, όπου συναγωνίζονταν στις χορευτικές ικανότητες συγκροτήματα απατιζόμενα από τους φοιτητές των συλλόγων καταγωγής. Παρουσιαστής ο Μάκης Αντωνόπουλος, ένας από τους πρωτεργάτες του ρεύματος της «Χρυσής Νεολαίας», το οποίο προσπαθούσε να κτισθεί. Υποστηριζόμενο τόσο ραδιοφωνικά από την τοπική ΥΕΝΕΔ, όσο και από έντυπα μέσα, προσπαθούσε να δημιουργήσει στους νέους ένα πρότυπο αμερικανικής καταγωγής.

Βέβαια, προηγουμένως, στο δημοτικό και στο εξατάξιο γυμνάσιο περίσσευε η παράδοση. Δίπλα στη διδασκαλία εθνικών εμβατηρίων, στα κουρεμένα εν χρω κεφάλια και στη βέργα του δασκάλου, μπορούσε κάποιος από σπόντα να γνωρίσει τον Παλαμά και τον Παπαδιαμάντη, αφού θεωρούνταν «ακίνδυνοι». Μόνον που όσοι περνούσαν μέσα από το λόγο τους, μόλις αποφοιτούσαν βρίσκονταν απέναντι στα τανκς…

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Με περισσή εγκυρότητα ο Χρίστος Ζαφείρης διέτρεξε τα όσα αναρρίγησαν τη Θεσσαλονίκη την περίοδο της επταετίας, περνώντας από κάθε τομέα όπου άφησε τα ίχνη της η χούντα και η αντίδραση προς αυτήν. Έτσι αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο στην εφημερίδα «Φοιτητής», η οποία εξεδόθη το 1972, ως φωνή της ελεγχόμενης ΦΕΑΠΘ. Γράφει συγκεκριμένα:

«Το δημοσιογραφικό όργανο της διορισμένης ΦΕΑΠΘ και η φωνή του καθεστώτος στο φοιτητικό κόσμο της Θεσσαλονίκης ήταν η εφημερίδα Φοιτητής. Ήταν το μοναδικό ‘νόμιμο’ έντυπο που κυκλοφορούσε στο μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της χώρας και γενικότερα σε ανώτερες και ανώτατες σχολές και σε όλες τις στρατιωτικές μονάδες (από το Νοέμβριο του 1973) στη Βόρεια Ελλάδα. Η εφημερίδα υποστήριζε ανοιχτά τη χούντα, προβάλλοντας τα φοιτητικά ζητήματα που διευκόλυναν το φοιτητή και πρόβαλλε με μεγάλη δημοσιότητα όσα αιτήματα ικανοποιούσε το καθεστώς. Σε μεγάλα γεγονότα της χούντας, όπως τα νόθα δημοψηφίσματα, που το καθεστώς χρειαζόταν τη συμμετοχή της νεολαίας, η πρώτη σελίδα του «Φοιτητής» με την ολοσέλιδη προβολή του θέματος παρέπεμπε σε φιλοχουντική πολιτική εφημερίδα.

Στην ταυτότητα της εφημερίδας αναφέρεται ότι είναι ιδιοκτησία της ΦΕΑΠΘ, διευθύνεται από τη ΦΕΑΠΘ και συντάσσεται από επιτροπή φοιτητών. Παρά την αυστηρή επιταγή του νόμου, δεν υπάρχει όνομα του υπευθύνου του εντύπου και το μόνο πρόσωπο που αναγράφεται είναι ο υπεύθυνος του τυπογραφείου: αρχικά ο Σώζων Μαρμαράς και αργότερα ο Νικ. Κατέβας, ιδιοκτήτης του τυπογραφείου απέναντι στη Ροτόντα. Σύμφωνα με τη δήλωση της ίδιας της εφημερίδας στο δεύτερο φύλλο εξαντλήθηκε. Η τιμή της εφημερίδας, που είχε 12 ως 16 σελίδες σχήματος ταμπλόιντ, ήταν 2 δραχμές. Από το Νοέμβριο του 1972 ως τη διακοπή της κυκλοφορίας του, το Σεπτέμβριο του 1974, ο «Φοιτητής» έβγαινε κάθε εβδομάδα.

Την όλη επιτελική ευθύνη του «Φοιτητή» είχε το Γ’ Σ.Σ. και η ΚΥΠ. Αφανής «υπεύθυνος» ήταν ο ταγματάρχης Πυροβολικού Αναστάσιος Παπακωνσταντίνου, στέλεχος της ΚΥΠ Θεσσαλονίκης και γνωστός βασανιστής πολιτικών κρατουμένων, ο οποίος έδινε τις κατευθυντήριες γραμμές και επέλεγε τους βασικούς συνεργάτες του «Φοιτητή», ιδιαίτερα στα ιδεολογικά και πολιτικά θέματα. Το Νοέμβριο του 1973, το 7ο Επιτελικό Γραφείο του Γ’ Σώματος Στρατού, ως καθ’ ύλην αρμόδιο, με «άκρως απόρρητο» έγγραφο του διατάσσει όλες τις στρατιωτικές ομάδες ευθύνης του στη Βόρεια Ελλάδα να εγγραφούν συνδρομητές στην εβδομαδιαία εφημερίδα «Φοιτητής» καθορίζοντας τον αριθμό φύλλων που θα έπαιρνε ανάλογα με τη δυναμικότητα της κάθε μονάδας και το αντίτιμο που θα κατέβαλε από το ΚΨΜ (Κέντρο Ψυχαγωγίας Μονάδας) σε ειδικό λογαριασμό της Εθνικής Τράπεζας στη Θεσσαλονίκη».

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Η εφημερίδα «Φοιτητής» συνόψιζε την κάπως πιο λαξευμένη και φιλοσοφημένη άποψη του καθεστώτος, ώστε να συγκινήσει τους πιο μετριοπαθείς, πλην ευένδοτους, ίσως και φιλόδοξους νέους του ΑΠΘ. Χαρακτηριστική είναι η κατόπιν σοφιστικών αλμάτων υποστήριξη του «ναι» στο δημοψήφισμα της χούντας:

«(…) Το ΝΑΙ ανοίγει ευθέως και αμέσως τον δρόμον προς τις πολιτικές εξελίξεις, την πλήρη αποκατάσταση των ατομικών ελευθεριών και την επιστροφή σε λαϊκή κυριαρχία, μέσα στα πλαίσια του νέου Πολτεύματος.

Το ΟΧΙ σημαίνει άρνηση. Κάθε αρνητική ψήφος, από τις μετριοπαθέστερες εκτιμήσεις, κλείνει το δρόμο προς τις παραπάνω διαδικασίες (…). Οι υπερασπισταί του ΟΧΙ είναι αντίθετοι και προς την 21η Απριλίου 1967 και προς την βασιλείαν. Αν κάνωμεν λάθος ας μας διορθώσουν.

Είναι δυνατόν όμως οι προωθητήρες της αρνήσεως να επιδιώκουν το ύστατον ενδεχόμενον. Την ανατροπήν της κυβερνήσεως, την παραίτηση του Γεώργιου Παπαδόπουλου, την έμπρακτη και πανηγυρική αποδοκιμασία των Ενόπλων Δυνάμεων. Δεχόμεθα και το τελευταίον αυτόν ενδεχόμενον και διερωτώμεθα: Πιστεύει άραγε κανείς εχέφρων Έλληνας ότι, μετά τον πολιτικό αυτόν σεισμό, δε θα βυθιστεί η χώρα στην προαπριλιανή τουλάχιστον σύγχυση; (…).

Κι εμείς οι νέοι είμαστε αδέσμευτοι και από προσωπικά πλέγματα και από προσωπικά συμφέροντα. Δεν ανήκουμε και δεν υπηρετούμε ούτε το περασμένο κατεστημένο ούτε και το σημερινό. Ανήκουμε στο μέλλον και το διεκδικούμε με πείσμα. Γι’ αυτό θα ψηφίσουμε με πείσμα μονοσήμαντα ΝΑΙ. Θα ανοίξουμε τώρα αμέσως το δρόμο για τη λαϊκή κυριαρχία. Και τότε μπροστά στις κάλπες των δημοτικών και των βουλευτικών εκλογών τα κουβεντιάζουμε πάλι. Και με τους προαπριλιανούς και με τους απριλιανούς και με τους ΜΕΤΑαπριλιανούς.

Τώρα ξέρουμε και μπορούμε. Γι’ αυτό λέμε ΝΑΙ. Για να μην κουβαλούμε νερό στο μύλο κανενός. Για να μη μεταβληθούμε σε ζωντανά στιλέττα στα χέρια των εκδικητών και διεκδικητών, λέμε ΝΑΙ. Και μπροστά στις κάλπες των εκλογών τα ξαναλέμε. Εδώ είμαστε. Και θα είμαστε για πολύν-πολύν καιρό, μια και είμαστε οι νεωτέροι».

Ένα αυθεντικό «επαναστατικό» γεγονός

Εάν βρισκόμασταν στο σινεμά, στην έναρξη της αφήγησης θα όφειλε να προταχθεί η προειδοποίηση: η ιστορία αποτελεί ακριβή αναπαραγωγή αληθινού περιστατικού:

Πρωτάκια του δημοτικού, μεταξύ των οποίων και ο αφηγητής, καλούνται στη μεγάλη σάλα του παλιού 15ου Δημοτικού Σχολείου στο Χαριλάου (εκείνου που προηγουμένως είχε πρωτοστεγάσει το Ανατόλια), προκειμένου να εορτασθεί από το σύνολο του σχολείου η πρώτη επέτειος της 21ης Απριλίου, κάτι που δεν μπορούσε να γίνει ακριβώς κατανοητό από την αντιληπτική ικανότητα των εξάχρονων. 

Ωστόσο, ο διευθυντής του σχολείου ήταν υποχρεωμένος να μεταλαμπαδεύσει το μήνυμα της εθνοσωτηρίου επαναστάσεως, στους χαρούμενους που θα γλίτωναν το μάθημα μαθητές. Από την αρχή της ομιλίας είχαν αραδιαστεί μία σειρά άγνωστές λέξεις, όπως Επανάστασις, έθνος, κομμουνιστοσυμμορίτες, αλλά και μια επιμονή σε μια μάχη, που κατατρόπωσε τους δεύτερους. Ανάμεσά τους ονόματα όπως ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο Στυλιανός Παττακός (έναν χρόνο αργότερα θα ερχόταν να «εκμηστρεύσει» το νέο σχολείο) και βέβαια ο βασιλεύς (αυτόν τον αναγνωρίζαμε). Παρ’ όλα αυτά, το μεγαλύτερο μυστήριο του σύμπαντος εκείνη τη στιγμή αποτελούσε η επανερχόμενη λέξη Κάπα Κάπα Έψιλον, λίγο σαν τα γράμματα που μαθαίναμε να συλλαβίζουμε. Ήταν τότε που τον διπλανό μου τον έζωσαν οι απορίες: «Ρε Βασίλη, τι είναι αυτό το Κάπα Κάπα Έψιλον;». «Δεν ξέρω, ρε Νίκο» ήταν η ειλικρινής απάντηση στις κανα δυο φορές που εκφράσθηκε η σχετική απορία.

Στο τέλος της ομιλίας τα χειροκροτήματα αποτελούσαν ένα ευχάριστο μέσο φασαρίας, πόσο περισσότερο που ακολουθούσαν τα διάφορα «ζήτω». «Ζήτω το Έθνος» (ζητωκραυγές). «Ζήτω η Επανάστασις» (ζητωκραυγές ). «Ζήτω ο Βασιλεύς» (ζητωκραυγές). Και τότε ο Νικολάκης είχε μία φαεινή ιδέα. Όμοιος με τρομοκράτη που προειδοποιεί για το χτύπημά του λίγα δευτερόλεπτα πριν το πραγματοποιήσει διατυπώνει για τελευταία φορά την απορία: «Ρε συ Βασίλη, τόση ώρα μιλάει για το Κάπα Κάπα Έψιλον και τώρα ξέχασε τα το φωνάξει». Και ήταν τότε που πήρε την πρωτοβουλία να αποκαταστήσει την τάξη των πραγμάτων, εν μέσω ζητωκραυγάζουσας αίθουσας: «Ζήτω το Κάπα, Κάπα Έψιλον!». Ένα δευτερόλεπτο αργότερα μάθαινε από την άμεση προσγείωση ανεστραμμένης διδασκαλικής παλάμης στο μαγουλάκι του ότι το Κάπα Κάπα Έψιλον ήταν μάλλον κάτι κακό.

Στον δρόμο της επιστροφής, ενημερωμένος συμμαθητής μας μάς έλεγε -επιτέλους - ότι το Κάπα Κάπα Έψιλον ήταν το ΚΚΕ, κάτι που δείξαμε ότι το καταλαβαίναμε, προκειμένου να μην εκτεθούμε στα μάτια του «connesseur» συμμαθητή μας. Η απογευματινή πρόσκληση των γονιών του Νικολάκη στο σχολείο από τον διευθυντή μού αποκαλύφθηκε πολλά χρόνια μετά, αφού ο Βασιλάκης, εν τη αγνοία του, θα μπορούσε να εκθέσει μία, κατά τα άλλα, δημοκρατική οικογένεια, η οποία δεν είχε φροντίσει να μάθει στον φιλέρευνο γιο της τι είναι το Κάπα Κάπα Έψιλον και έτσι τον ενέγραψε στη λίστα των πρώτων αντιστασιακών.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1967

Απρίλιος, 21

Πραξικόπημα των συνταγματαρχών και επιβολή δικτατορίας

1968

Πραγματοποιούνται για πρώτη φορά οι γιορτές της «Πολεμικής αρετής των Ελλήνων» στο Παναθηναϊκό στάδιο

1971

Απόλυση 261 πολιτικών κρατουμένων και προσπάθεια ανάδειξης φιλελεύθερου προσωπείου της χούντας

Στρατιωτική αντιχουντική κίνηση στη Βόρεια Ελλάδα με το κίνημα του Κιλκίς

1971

Κυκλοφορία αντιχουντικών περιοδικών, όπως οι «Νέοι στόχοι», ο «Ηριδανός», το «Αντί», η «Συνέχεια»

Χορηγίες του Ιδρύματος Φορντ στη διανόηση

1972

Κυκλοφορεί στο ΑΠΘ το περιοδικό «Φοιτητής»

1973

Νοέμβριος

Εξέγερση του Πολυτεχνείου και ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη

1974

Πτώση του δικτατορικού καθεστώτος και επάνοδος της δημοκρατίας