12/05/2024 16:11
Φίλιππος Ι. Καρυπίδης
Ομότιμος Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
Η επιστημονική έρευνα επιβεβαιώνει τη διάπραξη πολλών εγκλημάτων γενοκτονίας στον κόσμο, όπως τα καθορίζει η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την πρόληψη και τιμωρία των γενοκτονιών (1948). Ακολούθησαν πολλές αναγνωρίσεις των γενοκτονιών από τα κράτη. Οι αναγνωρίσεις αυτές γίνονται μάλλον επιλεκτικά, ενώ συνήθως, οι δράστες αρνούνται συστηματικά τη διάπραξη αυτού του εγκλήματος.
Κατά τον ιστορικό και κοινωνιολόγο Taner Akçam, η πρακτική της άρνησης σε σχέση με τις μαζικές φρικαλεότητες δεν είναι μια απλή άρνηση γεγονότων αλλά εκκολάπτεται σε “νεφελώδεις” συνθήκες, μεταξύ γεγονότων και αλήθειας. Ο David Tolbert, πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου για τη Μεταβατική Δικαιοσύνη, τονίζει ότι η άρνηση είναι το τελευταίο οχυρό αυτών που διαπράττουν γενοκτονία και άλλα μαζικά εγκλήματα, ενώ σύμφωνα με τον ερευνητή των γενοκτονιών Gregory Stanton, η άρνηση είναι αδιάψευστος δείκτης ότι θα ακολουθήσουν κι άλλες εξοντώσεις.
Με το άρθρο αυτό, επιδιώκεται να αναδειχθεί η σημασία της άρνησης των γενοκτονιών παγκόσμια, και να γίνουν ευρύτερα γνωστές οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται, ώστε να διαμορφωθούν στρατηγικές για αποτελεσματική αντιμετώπισής της.
Η άρνηση, ειδικά αμέσως μετά τη διάπραξη του εγκλήματος, είναι μάλλον κανόνας και γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από τους δράστες. Μερικοί από τους λόγους άρνησης μιας γενοκτονίας είναι να αποκλειστεί η ηθική ή και ποινική ευθύνη και να προστατευθεί η φήμη των δραστών. Οι δράστες κρύβουν την αλήθεια για να αποφύγουν τη λογοδοσία και να προστατεύσουν τα πολιτικά και οικονομικά πλεονεκτήματα που προσπάθησαν να κερδίσουν με τις μαζικές δολοφονίες και τις κλοπές της περιουσίας των θυμάτων αλλά και να εδραιώσουν μια νέα πραγματικότητα, δημιουργώντας μια εναλλακτική ιστορία.
Ο Gregory Stanton περιγράφει τις τακτικές άρνησης της γενοκτονίας: αμφισβητούν τα στατιστικά στοιχεία, υποστηρίζουν ότι δεν υπήρχε επίσημη πρόθεση, συζητούν για το πως ορίζεται η γενοκτονία και κατηγορούν τα θύματα. Ο μελετητής των γενοκτονιών Israel Charny περιγράφει πέντε ψυχολογικά χαρακτηριστικά της άρνησης μιας γενοκτονίας, ενώ ο ερευνητής Adam Jones διαμορφώνει ένα πλαίσιο για να κατανοούμε την άρνηση μιας γενοκτονίας με τις εξής στρατηγικές: να αμφισβητούν και απομειώνουν τους θανάτους, αποδίδουν τους θανάτους σε άσχετα «φυσικά» αίτια, αποκλείουν να υπήρχε πρόθεση εξόντωσης της ομάδας, επικαλούνται αυτοάμυνα απέναντι σε (δήθεν) προληπτικές ή δυσανάλογες επιθέσεις. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Daniel Feierstein, οι δράστες της γενοκτονίας εφαρμόζουν μια διαδικασία μετασχηματισμού της ταυτότητας των επιζώντων και “διαγραφής” της μνήμης τους, σχετικά με την ύπαρξη της ομάδας των θυμάτων.
Ο Bedross Der Matossian, ιστορικός της γενοκτονίας των Αρμενίων, υπογραμμίζει την ταχύτατη διάδοση της άρνησης της γενοκτονίας, σήμερα που η παραπληροφόρηση κυκλοφορεί ταχύτατα, μέσω κρατικής και μη κρατικής προπαγάνδας. Με βομβαρδισμό δημοσιευμάτων από ψευδοϊστορικούς, αυταρχικές κυβερνήσεις, πολιτικά κόμματα, με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η άρνηση της γενοκτονίας ενσωματώνεται πλέον στην καθημερινότητα.
Ενώ η αναγνώριση της γενοκτονίας έχει, μακροχρόνια, θετικά αποτελέσματα για όλους, η άρνηση οδηγεί σε πολλαπλά αρνητικά αποτελέσματα. Μελέτες έχουν δείξει ότι η άρνηση βλάπτει τα θύματα και τις κατεστραμμένες κοινότητές τους και χτίζει ένα μέλλον βασισμένο σε ψέματα. Έτσι, σπέρνεται ο σπόρος μελλοντικών συγκρούσεων, καταστολής και δεινών. Για παράδειγμα, η άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων από το τουρκικό κράτος, είχε επιπτώσεις στην τουρκική κοινωνία σε ό,τι αφορά τις εθνοτικές μειονότητες, ιδιαίτερα τους Κούρδους. Η άρνηση αυτή επηρεάζει και τους Τούρκους, καθώς δεν αναγνωρίζονται οι αξιωματούχοι που προσπάθησαν να σταματήσουν τη γενοκτονία. Αυτή η μη διάκριση των παραγόντων με διαφορετική συμπεριφορά, οδηγεί σε μια ομοιογενή αντίληψη για το τουρκικό έθνος, οδηγώντας τους λαούς και τα έθνη, να αποδίδουν το “γενοκτόνο” ρόλο σε ολόκληρη την τουρκική κοινωνία, προκαλώντας περαιτέρω διαμάχες και χειροτέρευση της προοπτικής για συμφιλίωση. Κάτι ανάλογο μπορεί να υποστηριχθεί για τη γενοκτονία των Ελλήνων χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η άρνηση της γενοκτονίας επηρεάζει τις σχέσεις μεταξύ των θυμάτων και των δραστών ή των χωρών τους, εμποδίζει τα θύματα να “γυρίσουν σελίδα” και επηρεάζει αρνητικά τις πολιτικές αποφάσεις, και στις δύο πλευρές. Μπορεί επίσης να προκαλέσει φόβο στα θύματα ώστε να μην εκφράζουν την πολιτιστική τους ταυτότητα, να γίνονται αντίποινα και από τα δύο μέρη και να εμποδίζεται η δημοκρατική ανάπτυξη των κοινωνιών. Οι αρνητικές θεσμικές εξελίξεις σε ορισμένες χώρες όπου διαπράχθηκαν γενοκτονίες, μάλλον επαληθεύουν αυτές τις περιγραφές.
Η άρνηση θυματοποιεί περαιτέρω τα θύματα, τα οποία αισθάνονται διπλά αδικημένα: από το δράστη και από την άρνηση αναγνώρισης του εγκλήματος. Διαδραματίζει επίσης κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση των κανόνων μιας κοινωνίας, καθώς η παράβλεψη των αδικημάτων που διαπράχθηκαν, η μη καταδίκη και η ατιμωρησία, εξωραΐζει τέτοιες ενέργειες και καλλιεργεί την ανοχή της κοινωνίας στη διάπραξη παρόμοιων εγκλημάτων, στο μέλλον.
Ο ερευνητής πολιτικών επιστημών Rajeev Bhargava επικρίνει τις συστηματικές προσπάθειες να σβηστεί η δημόσια μνήμη των θυμάτων με το φόβο ότι “υπάρχει ένας δράκος που παραμονεύει και ας μην τον προκαλέσουμε”. Η κοινωνική «λήθη» μιας θηριωδίας μπορεί να είναι επιφανειακά ευεργετική, θυματοποιεί όμως περαιτέρω τα θύματα με το φόβο μιας μελλοντικής, παρόμοιας, δράσης. Έτσι, είναι επιζήμια για την κοινωνικοπολιτισμική ανάπτυξη της ομάδας των θυμάτων.
Καταληκτικά, η άρνηση έχει αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη μιας κοινωνίας, επειδή υπονομεύονται οι νόμοι, η απονομή δικαιοσύνης και η ποιότητα της ίδιας της δημοκρατίας. Το πιο επικίνδυνο όμως, είναι ότι μια τέτοια κατάσταση οδηγεί τις επόμενες γενεές να χάσουν την ηθική τους πυξίδα. Έτσι, η κοινωνία γίνεται πιο ευάλωτη σε παρόμοια αδικήματα, στο μέλλον, επειδή δεν αντιμετωπίστηκαν σωστά οι προηγούμενες περιπτώσεις. Στην εποχή μας, αποκτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι ενσωματώνεται η άρνηση στην καθημερινότητα, προκαλώντας άνοδο του ρατσισμού, του αντισημιτισμού και άλλων ξενοφοβιών.
Πρόληψη και αντιμετώπιση
Η άρνηση μπορεί να αντιμετωπιστεί με ιστορικές έρευνες και δημοσιεύσεις, διατήρηση αρχείων, τεκμηρίωση καταγραφών, ερευνητικές ομάδες, αναζήτηση αγνοουμένων, εκδηλώσεις μνήμης, επίσημες κρατικές συγγνώμες, δημιουργία επιτροπών αλήθειας, εκπαιδευτικά προγράμματα, μνημεία, μουσεία. Σύμφωνα με τον Johnathan Sisson, οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν την αλήθεια και τις συνθήκες που οδήγησαν στις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το κράτος λοιπόν έχει υποχρέωση να διαθέτει αρχεία και άλλα στοιχεία για να αποτρέψει τα αναθεωρητικά επιχειρήματα. Ο Gregory Stanton υπογραμμίζει τη μεγάλη σημασία της δίωξης για την αποτροπή παρόμοιων πράξεων στο μέλλον.
Τα Ηνωμένα Έθνη, το 2022, ενέκριναν ψήφισμα για να καταπολεμηθεί η άρνηση του Ολοκαυτώματος. Καλούν όλα τα κράτη να απορρίψουν την άρνηση και την παραμόρφωση του Ολοκαυτώματος ως ιστορικού γεγονότος και τις δραστηριότητες που αποσκοπούν σε αυτήν. Το ψήφισμα επαινεί τις χώρες που διατηρούν χώρους όπως είναι τα στρατόπεδα θανάτου, συγκέντρωσης, καταναγκαστικής εργασίας, οι τόποι εκτέλεσης και οι φυλακές, κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Καλούνται επίσης τα κράτη, να εφαρμόσουν προγράμματα για εκπαίδευση των νέων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καλούνται να λάβουν μέτρα για καταπολέμηση της άρνησης ή της παραμόρφωσης του Ολοκαυτώματος.
Συμπέρασμα και πρόταση
Η άρνηση της γενοκτονίας έχει σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην πλευρά των δραστών και των θυμάτων, στην κοινωνία και τη δημοκρατία αλλά και στις σχέσεις λαών και κρατών τα οποία αρνούνται τη γενοκτονία που διαπράχθηκε. Με τις στρατηγικές και τεχνικές άρνησης και τα σύγχρονα μέσα που χρησιμοποιούν κράτη και οργανώσεις, απλώνεται ταχύτατα η παραποίηση των γεγονότων. Είναι λοιπόν ιδιαίτερα σημαντικό, η απόφαση των Ηνωμένων Εθνών για την άρνηση του ολοκαυτώματος να επεκταθεί σε όλες τις γενοκτονίες για τις οποίες υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις και εκδόθηκαν σχετικά ψηφίσματα από την Διεθνή Ένωση Επιστημόνων των Γενοκτονιών. Είναι επίσης ανάγκη να εμπλουτιστεί η διεθνής επιστημονική αρθρογραφία με περισσότερες δημοσιεύσεις ερευνών για τις γενοκτονίες.
Φίλιππος Ι. Καρυπίδης
Ομότιμος Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
Η επιστημονική έρευνα επιβεβαιώνει τη διάπραξη πολλών εγκλημάτων γενοκτονίας στον κόσμο, όπως τα καθορίζει η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την πρόληψη και τιμωρία των γενοκτονιών (1948). Ακολούθησαν πολλές αναγνωρίσεις των γενοκτονιών από τα κράτη. Οι αναγνωρίσεις αυτές γίνονται μάλλον επιλεκτικά, ενώ συνήθως, οι δράστες αρνούνται συστηματικά τη διάπραξη αυτού του εγκλήματος.
Κατά τον ιστορικό και κοινωνιολόγο Taner Akçam, η πρακτική της άρνησης σε σχέση με τις μαζικές φρικαλεότητες δεν είναι μια απλή άρνηση γεγονότων αλλά εκκολάπτεται σε “νεφελώδεις” συνθήκες, μεταξύ γεγονότων και αλήθειας. Ο David Tolbert, πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου για τη Μεταβατική Δικαιοσύνη, τονίζει ότι η άρνηση είναι το τελευταίο οχυρό αυτών που διαπράττουν γενοκτονία και άλλα μαζικά εγκλήματα, ενώ σύμφωνα με τον ερευνητή των γενοκτονιών Gregory Stanton, η άρνηση είναι αδιάψευστος δείκτης ότι θα ακολουθήσουν κι άλλες εξοντώσεις.
Με το άρθρο αυτό, επιδιώκεται να αναδειχθεί η σημασία της άρνησης των γενοκτονιών παγκόσμια, και να γίνουν ευρύτερα γνωστές οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται, ώστε να διαμορφωθούν στρατηγικές για αποτελεσματική αντιμετώπισής της.
Η άρνηση, ειδικά αμέσως μετά τη διάπραξη του εγκλήματος, είναι μάλλον κανόνας και γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από τους δράστες. Μερικοί από τους λόγους άρνησης μιας γενοκτονίας είναι να αποκλειστεί η ηθική ή και ποινική ευθύνη και να προστατευθεί η φήμη των δραστών. Οι δράστες κρύβουν την αλήθεια για να αποφύγουν τη λογοδοσία και να προστατεύσουν τα πολιτικά και οικονομικά πλεονεκτήματα που προσπάθησαν να κερδίσουν με τις μαζικές δολοφονίες και τις κλοπές της περιουσίας των θυμάτων αλλά και να εδραιώσουν μια νέα πραγματικότητα, δημιουργώντας μια εναλλακτική ιστορία.
Ο Gregory Stanton περιγράφει τις τακτικές άρνησης της γενοκτονίας: αμφισβητούν τα στατιστικά στοιχεία, υποστηρίζουν ότι δεν υπήρχε επίσημη πρόθεση, συζητούν για το πως ορίζεται η γενοκτονία και κατηγορούν τα θύματα. Ο μελετητής των γενοκτονιών Israel Charny περιγράφει πέντε ψυχολογικά χαρακτηριστικά της άρνησης μιας γενοκτονίας, ενώ ο ερευνητής Adam Jones διαμορφώνει ένα πλαίσιο για να κατανοούμε την άρνηση μιας γενοκτονίας με τις εξής στρατηγικές: να αμφισβητούν και απομειώνουν τους θανάτους, αποδίδουν τους θανάτους σε άσχετα «φυσικά» αίτια, αποκλείουν να υπήρχε πρόθεση εξόντωσης της ομάδας, επικαλούνται αυτοάμυνα απέναντι σε (δήθεν) προληπτικές ή δυσανάλογες επιθέσεις. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Daniel Feierstein, οι δράστες της γενοκτονίας εφαρμόζουν μια διαδικασία μετασχηματισμού της ταυτότητας των επιζώντων και “διαγραφής” της μνήμης τους, σχετικά με την ύπαρξη της ομάδας των θυμάτων.
Ο Bedross Der Matossian, ιστορικός της γενοκτονίας των Αρμενίων, υπογραμμίζει την ταχύτατη διάδοση της άρνησης της γενοκτονίας, σήμερα που η παραπληροφόρηση κυκλοφορεί ταχύτατα, μέσω κρατικής και μη κρατικής προπαγάνδας. Με βομβαρδισμό δημοσιευμάτων από ψευδοϊστορικούς, αυταρχικές κυβερνήσεις, πολιτικά κόμματα, με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η άρνηση της γενοκτονίας ενσωματώνεται πλέον στην καθημερινότητα.
Ενώ η αναγνώριση της γενοκτονίας έχει, μακροχρόνια, θετικά αποτελέσματα για όλους, η άρνηση οδηγεί σε πολλαπλά αρνητικά αποτελέσματα. Μελέτες έχουν δείξει ότι η άρνηση βλάπτει τα θύματα και τις κατεστραμμένες κοινότητές τους και χτίζει ένα μέλλον βασισμένο σε ψέματα. Έτσι, σπέρνεται ο σπόρος μελλοντικών συγκρούσεων, καταστολής και δεινών. Για παράδειγμα, η άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων από το τουρκικό κράτος, είχε επιπτώσεις στην τουρκική κοινωνία σε ό,τι αφορά τις εθνοτικές μειονότητες, ιδιαίτερα τους Κούρδους. Η άρνηση αυτή επηρεάζει και τους Τούρκους, καθώς δεν αναγνωρίζονται οι αξιωματούχοι που προσπάθησαν να σταματήσουν τη γενοκτονία. Αυτή η μη διάκριση των παραγόντων με διαφορετική συμπεριφορά, οδηγεί σε μια ομοιογενή αντίληψη για το τουρκικό έθνος, οδηγώντας τους λαούς και τα έθνη, να αποδίδουν το “γενοκτόνο” ρόλο σε ολόκληρη την τουρκική κοινωνία, προκαλώντας περαιτέρω διαμάχες και χειροτέρευση της προοπτικής για συμφιλίωση. Κάτι ανάλογο μπορεί να υποστηριχθεί για τη γενοκτονία των Ελλήνων χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η άρνηση της γενοκτονίας επηρεάζει τις σχέσεις μεταξύ των θυμάτων και των δραστών ή των χωρών τους, εμποδίζει τα θύματα να “γυρίσουν σελίδα” και επηρεάζει αρνητικά τις πολιτικές αποφάσεις, και στις δύο πλευρές. Μπορεί επίσης να προκαλέσει φόβο στα θύματα ώστε να μην εκφράζουν την πολιτιστική τους ταυτότητα, να γίνονται αντίποινα και από τα δύο μέρη και να εμποδίζεται η δημοκρατική ανάπτυξη των κοινωνιών. Οι αρνητικές θεσμικές εξελίξεις σε ορισμένες χώρες όπου διαπράχθηκαν γενοκτονίες, μάλλον επαληθεύουν αυτές τις περιγραφές.
Η άρνηση θυματοποιεί περαιτέρω τα θύματα, τα οποία αισθάνονται διπλά αδικημένα: από το δράστη και από την άρνηση αναγνώρισης του εγκλήματος. Διαδραματίζει επίσης κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση των κανόνων μιας κοινωνίας, καθώς η παράβλεψη των αδικημάτων που διαπράχθηκαν, η μη καταδίκη και η ατιμωρησία, εξωραΐζει τέτοιες ενέργειες και καλλιεργεί την ανοχή της κοινωνίας στη διάπραξη παρόμοιων εγκλημάτων, στο μέλλον.
Ο ερευνητής πολιτικών επιστημών Rajeev Bhargava επικρίνει τις συστηματικές προσπάθειες να σβηστεί η δημόσια μνήμη των θυμάτων με το φόβο ότι “υπάρχει ένας δράκος που παραμονεύει και ας μην τον προκαλέσουμε”. Η κοινωνική «λήθη» μιας θηριωδίας μπορεί να είναι επιφανειακά ευεργετική, θυματοποιεί όμως περαιτέρω τα θύματα με το φόβο μιας μελλοντικής, παρόμοιας, δράσης. Έτσι, είναι επιζήμια για την κοινωνικοπολιτισμική ανάπτυξη της ομάδας των θυμάτων.
Καταληκτικά, η άρνηση έχει αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη μιας κοινωνίας, επειδή υπονομεύονται οι νόμοι, η απονομή δικαιοσύνης και η ποιότητα της ίδιας της δημοκρατίας. Το πιο επικίνδυνο όμως, είναι ότι μια τέτοια κατάσταση οδηγεί τις επόμενες γενεές να χάσουν την ηθική τους πυξίδα. Έτσι, η κοινωνία γίνεται πιο ευάλωτη σε παρόμοια αδικήματα, στο μέλλον, επειδή δεν αντιμετωπίστηκαν σωστά οι προηγούμενες περιπτώσεις. Στην εποχή μας, αποκτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι ενσωματώνεται η άρνηση στην καθημερινότητα, προκαλώντας άνοδο του ρατσισμού, του αντισημιτισμού και άλλων ξενοφοβιών.
Πρόληψη και αντιμετώπιση
Η άρνηση μπορεί να αντιμετωπιστεί με ιστορικές έρευνες και δημοσιεύσεις, διατήρηση αρχείων, τεκμηρίωση καταγραφών, ερευνητικές ομάδες, αναζήτηση αγνοουμένων, εκδηλώσεις μνήμης, επίσημες κρατικές συγγνώμες, δημιουργία επιτροπών αλήθειας, εκπαιδευτικά προγράμματα, μνημεία, μουσεία. Σύμφωνα με τον Johnathan Sisson, οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν την αλήθεια και τις συνθήκες που οδήγησαν στις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το κράτος λοιπόν έχει υποχρέωση να διαθέτει αρχεία και άλλα στοιχεία για να αποτρέψει τα αναθεωρητικά επιχειρήματα. Ο Gregory Stanton υπογραμμίζει τη μεγάλη σημασία της δίωξης για την αποτροπή παρόμοιων πράξεων στο μέλλον.
Τα Ηνωμένα Έθνη, το 2022, ενέκριναν ψήφισμα για να καταπολεμηθεί η άρνηση του Ολοκαυτώματος. Καλούν όλα τα κράτη να απορρίψουν την άρνηση και την παραμόρφωση του Ολοκαυτώματος ως ιστορικού γεγονότος και τις δραστηριότητες που αποσκοπούν σε αυτήν. Το ψήφισμα επαινεί τις χώρες που διατηρούν χώρους όπως είναι τα στρατόπεδα θανάτου, συγκέντρωσης, καταναγκαστικής εργασίας, οι τόποι εκτέλεσης και οι φυλακές, κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Καλούνται επίσης τα κράτη, να εφαρμόσουν προγράμματα για εκπαίδευση των νέων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καλούνται να λάβουν μέτρα για καταπολέμηση της άρνησης ή της παραμόρφωσης του Ολοκαυτώματος.
Συμπέρασμα και πρόταση
Η άρνηση της γενοκτονίας έχει σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην πλευρά των δραστών και των θυμάτων, στην κοινωνία και τη δημοκρατία αλλά και στις σχέσεις λαών και κρατών τα οποία αρνούνται τη γενοκτονία που διαπράχθηκε. Με τις στρατηγικές και τεχνικές άρνησης και τα σύγχρονα μέσα που χρησιμοποιούν κράτη και οργανώσεις, απλώνεται ταχύτατα η παραποίηση των γεγονότων. Είναι λοιπόν ιδιαίτερα σημαντικό, η απόφαση των Ηνωμένων Εθνών για την άρνηση του ολοκαυτώματος να επεκταθεί σε όλες τις γενοκτονίες για τις οποίες υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις και εκδόθηκαν σχετικά ψηφίσματα από την Διεθνή Ένωση Επιστημόνων των Γενοκτονιών. Είναι επίσης ανάγκη να εμπλουτιστεί η διεθνής επιστημονική αρθρογραφία με περισσότερες δημοσιεύσεις ερευνών για τις γενοκτονίες.
ΣΧΟΛΙΑ