Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων, που γιορτάζεται σήμερα, μας προβληματίζει βαθύτατα, μια και η αύξηση των οικονομικών μεταναστών αλλά και των προσφύγων για πολλούς και διαφορετικούς λόγους στη χώρα μας έχει ενεργοποιήσει συζητήσεις και αντιπαραθέσεις γεμάτες ένταση. Έτσι ή αλλιώς, όμως, το πρόβλημα παραμένει αιχμηρό και καίριο. Αναζητώντας άσυλο για πολιτικούς λόγους, αλλά και εξαιτίας πολεμικών καταστροφών, εκατομμύρια άνθρωποι με κάθε μέσο εγκαταλείπουν την πατρίδα τους (βασικά χώρες του τρίτου κόσμου), για να αγγίξουν το «όνειρο» που είναι μια θέση στις ευημερούσες κοινωνίες της Δυτικής Ευρώπης. Κάποιες φορές ενσωματώνονται, τις περισσότερες φορές, όμως, αντιμετωπίζουν δύσκολες ρατσιστικές συμπεριφορές και επιστρέφουν στην πατρίδα.

ΜΕΓΑΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ
Υπήρξαν πάντως ιστορικές συγκυρίες, όπου είχαμε ομαδικές μετακινήσεις πληθυσμών όχι μόνο υποπρονομιούχων οικονομικά, αλλά για σαφέστατα πολιτικούς λόγους. Όταν, ας πούμε, επικράτησαν οι φασίστες του Φράνκο στην Ισπανία, πάρα πολλοί άνθρωποι πέρασαν τα σύνορα με τη Γαλλία.
Μεταπολεμικά, μετά από τα τραγικά γεγονότα της Ουγγαρίας είχαμε τη φυγή προς το εξωτερικό πολλών πολιτών, κάτι που έγινε αργότερα και με την Τσεχοσλοβακία.
Στην εποχή μας υπάρχει και αυτό το αίτημα: Αμέτρητοι ζητούν πολιτικό άσυλο δηλώνοντας πως κινδυνεύουν στην πατρίδα τους. Οι πόλεμοι σε Ιράκ και Αφγανιστάν, οι συγκρούσεις της αραβικής Άνοιξης, δημιούργησαν τέτοιους μετακινούμενους πληθυσμούς. Και στην Ελλάδα είχαμε παρόμοια τραγικά φαινόμενα. Την περίοδο 1946- 1949, εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου, πολλά χωριά άδειαζαν και οι κάτοικοί τους στοιβάζονταν στις μεγάλες πόλεις και βασικά στη Θεσσαλονίκη.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΣΚΟΥΝ ΚΡΙΤΙΚΗ
Επ’ αυτού ο Τάσος Ψαράς στα μέσα της δεκαετίας του `80 γύρισε το εξαιρετικό του φιλμ Καραβάν Σαράι. Και φυσικά το ελληνικό σινεμά υπήρξε ιδιαίτερα ευαίσθητο στο θέμα των προσφύγων και γενικά των μετακινούμενων πληθυσμών. Γυρίστηκαν εξαιρετικά ντοκιμαντέρ (να θυμίσω αυτά του Σταύρου Ιωάννου) αλλά και μια σειρά πολύ λειτουργικών φιλμ μυθοπλασίας. Οι συμπατριώτες μας δημιουργοί έδειξαν ευαισθησία, ανθρωπιά και άσκησαν κριτική και στις συμπεριφορές των συμπολιτών μας σε βάρος αθώων ξένων.
Ο Σωτήρης Γκορίτσας βραβεύτηκε με Χρυσό Αλέξανδρο για το Απ’ το χιόνι, όπου το ελληνικό όνειρο αποδεικνύεται μια τραγική πραγματικότητα για τους λαθρομετανάστες από την Αλβανία, οι οποίοι επιστρέφουν τελικά στη χώρα τους. Το ίδιο κάνει και η πρωταγωνίστρια της βραβευμένης ταινίας του Παβλικόφσκι Το τελευταίο καταφύγιο. Μια ωραία και ερωτευμένη κοπέλα από χώρα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης φθάνει στην Αγγλία, αλλά τα πράγματα της βγαίνουν διαφορετικά: Αρχικά η απάτη του φίλου της, μετά η αδυναμία ενσωμάτωσής της. Δεν βρίσκει δουλειά, δεν περνάει καλά, προβληματίζεται. Στο τέλος ως εναλλακτική λύση επιστρέφει στη μόνη σιγουριά, την πατρίδα της.

ΟΙ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΕΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ
Βέβαια, σε κάποιες περιπτώσεις η κατάληξη είναι πιο ευτυχής. Στις Γυναίκες του πέμπτου ορόφου είχαμε την ακόλουθη ιστορία: Μια σειρά από γυναίκες που διαφωνούσαν με το καθεστώς του Φράνκο φεύγουν από την Ισπανία και περνάνε στη Γαλλία. Εκεί εργάζονται ως καμαριέρες και οικιακές βοηθοί. Στο τέλος η μία δικαιώνεται.
Ο έρωτας με έναν παντρεμένο μεγαλοαστό θα εξελιχθεί σε σωστή και σοβαρή σχέση. Να πούμε πως αυτά συμβαίνουν μόνον στο σινεμά και μερικές φορές ούτε σ’ αυτό. Ας πούμε, η ηρωίδα της ομώνυμης ταινίας Λιούμπι της Λάγιας Γιούργου, οικιακή βοηθός σ’ ένα σπίτι στην Αθήνα, δημιουργεί μια παθιασμένη σχέση με έναν ωραίο άνδρα (Αλέξης Γεωργούλης), αλλά στο τέλος εισπράττει τη μοναξιά, την πικρία και την τραγική κατάληξη.
Φυσικά κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το όνειρο. Στο βραβευμένο, δραματοποιημένο, μυθοπλαστικό ντοκιμαντέρ του Μάικλ Γουιντερμπότομ Σ’ αυτό τον κόσμο δύο προσφυγόπουλα μετά από τρομερή οδύσσεια φθάνουν στο Λονδίνο, σώζονται και γλιτώνουν από τον κίνδυνο.

ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΝΑΥΑΓΙΟ
Ποιο θα είναι το μέλλον τους κανένας δεν γνωρίζει. Για την ώρα υπήρξε μια πρόσκαιρη λύση. Φυσικά το άκρως αντίθετο συμβαίνει στο συνταρακτικό δράμα του Ιταλού Τζιάνι Αμέλιο L’ America. Το πλοίο, που υποτίθεται πως θα μεταφέρει αρκετούς Αλβανούς στη χώρα του ονείρου τους, τις ΗΠΑ, είναι μια τρομερή απάτη. Δεν θα ξεφύγουν ποτέ από τη μιζέρια και τη συντριβή, θα παραμείνουν εγκλωβισμένοι, δεν θα δουν την τύχη τους ν’ αλλάζει.
Και φυσικά το αμερικανικό «όνειρο» προσείλκυσε εκατομμύρια ανθρώπους. Πολλοί επέλεξαν και επιλέγουν τη λαθρομετανάστευση. Ιδίως με το Μεξικό, όπου τα σύνορα είναι σχετικά προσιτά. Υπάρχουν παντού συνοριοφύλακες, αλλά συνεχώς δοκιμάζουν διάφοροι απελπισμένοι. Είδαμε εξαιρετικές ταινίες πάνω σ’ αυτό το θέμα. Παλιότερα το Αλαμπρίστα, σχετικά πρόσφατα τις Τρεις ταφές του Μελκιάδες Εστράντα του Τόμι Λι Τζόουνς.

Ο ΔΗΘΕΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Αυτή είναι μια ταινία πολυεπίπεδη για την αναζήτηση της ευτυχίας, την πλαστή ταυτότητα, τη συνεχή καταδίωξη, το όνειρο της χαμένης πατρίδας, που βρίσκεται ταυτόχρονα τόσο μακριά και τόσο κοντά. Σχετικά με το θέμα της λαθρομετανάστευσης στις ΗΠΑ είδαμε μια έξοχη, βραβευμένη, ανεξάρτητη ταινία, Το παγωμένο ποτάμι της Κόρτνεϊ Χαντ. Μια γυναίκα χωρίς πόρους, για να βγάλει κάποια δολάρια, μεταφέρει λαθρομετανάστες, και το δράμα κορυφώνεται. Είναι στην περιοχή των συνόρων
Φυσικά τέτοια δράματα τα έδειξαν με τον καλύτερο τρόπο με πολιτικά ποιήματα σκηνοθέτες όπως ο Κεν Λόουτς. Στο έξοχο φιλμ Ένας ελεύθερος κόσμος δείχνει με εκπληκτικό τρόπο την εκμετάλλευση Πολωνών λαθρομεταναστών στη Μεγάλη Βρετανία σ’ ένα συγκλονιστικό φιλμ. Ο συμπατριώτης του, ο Στίβεν Φρίαρς (Μικρά βρώμικα πράγματα) έκαμε κάτι ανάλογο.

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ
Κάθε σκηνοθέτης –από οποιαδήποτε χώρα του κόσμου- που διαθέτει κοινωνική συνείδηση, εκφράζει σαφώς αντιρατσιστικές θέσεις σε κάποιες τουλάχιστον ταινίες του. Είναι μια αναμενόμενη ανθρωπιστική πράξη καλλιτεχνικής δημιουργίας, που αποδεικνύει και το βαθμό της συλλογικής ευθύνης των δημιουργών. Στα τέσσερα άκρα του κόσμου γυρίζονται ταινίες που εξετάζουν τις δύσκολες συνθήκες ζωής των προσφύγων. Μας εντυπωσίασε και το ελληνικό, σπονδυλωτό φιλμ του Δημήτρη Αθανίτη Τρεις μέρες ευτυχίας. Μία από τις τρεις ιστορίες αφορά σε μια νεαρή ξένη στην Αθήνα, που την σπρώχνουν συνεχώς στην πορνεία μέχρι την εξέγερσή της.
Η ημέρα των προσφύγων είναι η μέρα της δικής μας ανθρωπιάς.