Οδός Μακεδονίας 93, Θεσσαλονίκη περιοχή Καρακάση. Το τρίπατο νεοκλασικό κτήριο με κιονοστήρικτους εξώστες, κινδυνεύει με άμεση κατεδάφιση. Στη διπλανή αλάνα θα ανεγερθεί σε λίγο καιρό νηπιαγωγείο. «Χάνονται και οι τελευταίες μνήμες από την αστική γειτονιά του μεσοπολέμου στην περιοχή Καρακάση» αναφέρει κάτοικος της περιοχής μέσα από τον λογαριασμό της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημοσιεύοντας την αντίστοιχη φωτογραφία του υπό κατεδάφιση κτηρίου.

Νεοκλασικό κτήριο, Μακεδονίας 93

Δεκάδες αντίστοιχες δημοσιεύσεις βρίσκουν τον χώρο τους στην ομάδα στο facebook «ΚΤΗΡΙΑ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ». Η ομάδα δημιουργήθηκε πριν από μερικά χρόνια από τη MONUMENTA, την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της φυσικής και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου με έδρα την Αθήνα.

«Κτήρια-διαμάντια» παγιδευμένα σε μικρές γειτονιές μέσα στον αστικό ιστό, αλλοιωμένα από τη φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη «ανασαίνουν» μέσα από τον φωτογραφικό φακό δεκάδων πολιτών. Ο ανοιχτός χαρακτήρας της ομάδας δίνει τη δυνατότητα σε οποιονδήποτε το επιθυμεί να δημοσιεύσει φωτογραφίες κτηρίων από τον τόπο του, τα οποία κινδυνεύουν από εγκατάλειψη, αλλοιώσεις ακόμη και κατεδάφιση.

Οι πληροφορίες και τα δεδομένα που συλλέγονται από τους ίδιους τους πολίτες διευκολύνουν το έργο της MONUMENTA και τη βοηθούν να δημιουργήσει ένα αρχείο κτηρίων που θα αναδείξει το μεγάλο πρόβλημα της εγκατάλειψης και την ανάγκη προστασίας της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Ένας από αυτούς είναι ο Στέφανος Πασβάντης. «Πάντα κουβαλάω μαζί μου τη φωτογραφική μηχανή και πηγαίνοντας ή φεύγοντας από τη δουλειά βγάζω φωτογραφίες» αναφέρει. Ο ίδιος, αφιερώνει ένα μικρό μέρος της καθημερινότητάς του φωτογραφίζοντας κτήρια στην πόλη και εξερευνώντας σπιθαμή προς σπιθαμή την αρχιτεκτονική της . «Γνωρίζω ότι με αυτόν τον τρόπο συμβάλλω σε αυτή την τιτάνια προσπάθεια. Δυστυχώς δεν υπάρχει ένα αξιόπιστο και πλήρες αρχείο για το τι χάθηκε από την αρχιτεκτονική κληρονομιά της πόλης στο πέρασμα των χρόνων. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ωστόσο τα κτήρια γίνονται γνωστά και καταγράφονται φωτογραφικά» επισημαίνει.

Οικία Πεστεμαλτζιάν, κτίσμα του μεσοπολέμου. Ευζώνων 24. Από τα ελάχιστα αξιόλογα κτίσματα που έχουν απομείνει στην περιοχή. Πηγή: Στέφανος Πασβάντης

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, πρώην Δημοτικό Μαιευτήριο και αρχικά Ρωσικό Νοσοκομείο, κατασκευή 1907-1910.Αλ. Παπαναστασίου 21.Πηγή: Στέφανος Πασβάντης

«Προσπαθούμε να είμαστε κοντά στον κόσμο. Να βλέπει αυτό που τον περιβάλλει και να θέλει να το σώσει» υπογραμμίζει στο makthes.gr η «ψυχή» της MONUMENTA, αρχαιολόγος, συντονίστρια και ιδρυτικό μέλος, Ειρήνη Γρατσία. «Για τα μεσοαστικά κτήρια δεν έχουμε στη διάθεσή μας πολλές πληροφορίες. Έτσι βασιζόμαστε στους ανθρώπους της γειτονιάς οι οποίοι μπορεί να γνωρίζουν από το πότε κτίστηκε ένα κτήριο μέχρι το ποιος ήταν ο αρχιτέκτονας που το δημιούργησε, ακόμη και ποια είναι η ιστορία που κρύβει. Όσο γνωρίζεις κάτι τόσο περισσότερο το αγαπάς και εξοικειώνεσαι μαζί του. Αισθάνεσαι ότι είναι φίλος σου. Τα κτήρια προσφέρουν μια καλαισθησία που ομορφαίνει τη ζωή μας» καταλήγει.

Το πρόγραμμα καταγραφής στη Θεσσαλονίκη

Από το 2007 η MONUMENTA πραγματοποιεί παρεμβάσεις για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ενώ από το 2013 «τρέχει» προγράμματα καταγραφής, τεκμηρίωσης και ανάδειξης κτηρίων της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε όλη την Ελλάδα που χρονολογούνται από την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 έως και το 1940 και χρηματοδοτούνται από το ίδρυμα "Σταύρος Νιάρχος".

Χάρη στους αρχιτέκτονες μηχανικούς Σταύρο Απότσο και Φωτεινή Γκουγκουστάμου,  το πρόγραμμα καταγραφής κτηρίων έφτασε το 2015 και στη Θεσσαλονίκη. Όλα ξεκίνησαν πριν από έξι χρόνια όταν ο ίδιος φοιτητής τότε αρχιτεκτονικής βρέθηκε στην Αθήνα προκειμένου να συμμετέχει ως εθελοντής στο πρόγραμμα καταγραφής κτηρίων. Το ίδιο έκανε και η Φωτεινή. Μετά από παρότρυνση της Ειρήνης Γρατσία ήταν θέμα χρόνου να γνωριστούν και να φέρουν πίσω στην πόλη τους την εμπειρία που αποκόμισαν μετουσιωμένη σε πράξη.

Ο Νίκος Καραγιάννης, Σταύρος Απότσος και η Φωτεινή Γκουγκουστάμου, μέλη της MONUMENTA Θεσσαλονίκης εν δράσει

«Όταν μας έγινε η πρόταση αμέσως αντιληφθήκαμε την αναγκαιότητα του εγχειρήματος για την πόλη μας. Γνωρίζαμε πως μια σαρωτική καταγραφή σε ολόκληρο το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης και μάλιστα εθελοντικά δεν θα ήταν εύκολη υπόθεση. Έπρεπε να συγκροτήσουμε άμεσα μια ομάδα ανθρώπων, των οποίων το ενδιαφέρον και η ευαισθησία τους για τα μνημεία να μην είναι διαπραγματεύσιμα» προσθέτει ο αρχιτέκτονας μηχανικός και υποψήφιος διδάκτωρ του ΑΠΘ, Σταύρος Απότσος.

Στο «μικροσκόπιο» κάθε οικοδομικό τετράγωνο της πόλης

Κτίρια νεοκλασικά κατά το πρότυπο της αρχιτεκτονικής του ελεύθερου ελληνικού κράτους, κτίρια της κοσμοπολίτικης Θεσσαλονίκης που μαρτυρούν τον εκλεκτικιστικό της χαρακτήρα και συνδυάζουν στοιχεία διάφορων εποχών και ρυθμών, κτήρια με στοιχεία νεοβυζαντινά, art nouveau και μερικά του μοντέρνου κινήματος, συνθέτουν το μωσαϊκό της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης.

Προκειμένου να καταγράψει κάθε κτήριο στην πόλη η ομάδα έπρεπε να πιάσει το νήμα από την αρχή: Να αναζητήσει παλιές αεροφωτογραφίες της πόλης και σε συνδυασμό με τις τρισδιάστατες εικόνες street view που προσφέρουν οι χάρτες της google, να ξεκινήσει τη μελέτη των δεδομένων. Η διαδικασία είναι εξαιρετικά απαιτητική: Σμίκρυνση ανά δημοτικό διαμέρισμα, ανά συνοικία , ανά οικοδομικό τετράγωνο.

Ακολουθεί η επιτόπια καταγραφή: Κάθε κτήριο που ανήκει στην περίοδο από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι τον μεσοπόλεμο φωτογραφίζεται και καταχωρείται στο δελτίο καταγραφής με διεύθυνση, υλικό κατασκευής, μορφολογικά χαρακτηριστικά, χρονολόγηση, γενική κατάσταση διατήρησης και φυσικά μαρτυρίες μέσα από προφορικές συνεντεύξεις. Μέσα σε πέντε χρόνια η ομάδα μαζί με την πολύτιμα βοήθεια των εθελοντών καταγράφει συνολικά 1.544 κτήρια στην 1^η, 2^η και 3^η δημοτική ενότητα της πόλης. Πέρα από τη φωτογράφιση και την επιτόπια καταγραφή, η ομάδα συγκεντρώνει παλιές φωτογραφίες, έγγραφα, σχέδια και προφορικές μαρτυρίες για την ιστορία των κτηρίων και των γειτονιών της πόλης.

Μία πλατφόρμα «γνώσης»

Στόχος είναι το υλικό που θα συγκεντρώνεται να καταχωρίζεται σε ενιαία βάση δεδομένων, ελεύθερα προσβάσιμη για πολίτες και αρμόδιους φορείς η οποία θα εμπλουτίζεται συνεχώς και θα αποτελέσει πηγή γνώσης και εργαλείο για την έρευνα της αρχιτεκτονικής της Θεσσαλονίκης και όλων των πόλεων που συμμετέχουν στα προγράμματα καταγραφής.

Το πρόγραμμα της Αθήνας σχεδιάστηκε πρώτο και αποτέλεσε πρότυπο για τα υπόλοιπα προγράμματα. μέσα σε τρία χρόνια καταγράφηκαν και φωτογραφήθηκαν 11.220 κτήρια της περιόδου 1830-1940, στις επτά δημοτικές κοινότητες της Αθήνας. Μέχρι σήμερα έχει ολοκληρωθεί το πρόγραμμα καταγραφής των κτηρίων της Αθήνας, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη τα προγράμματα καταγραφής των κτηρίων των δήμων Θεσσαλονίκης και Καλαμάτας, της πόλης της Σκιάθου και των αγροτικών κτηρίων της Νάξου. Παρεμβάσεις έχουν γίνει στην Καστοριά, στη Ρόδο, Λέσβο και Σύρο στην Κέρκυρα και στο Ηράκλειο Κρήτης.

Το πρόγραμμα Θεσσαλονίκης συντονίζει και εκπονεί ομάδα που αποτελείται από τους αρχιτέκτονες Σταύρο Απότσο, Φωτεινή Γκουγκουστάμου, Νίκο Καραγιάννη, Ελένη Κυριακίδου, Στέλλα Ρωσσικοπούλου, Λένια Στεφανίδου, με τη συνεργασία της αρχιτέκτονος Κατερίνας Χατζηκωνσταντίνου και του φωτογράφου Στέργιου Καράβατου. Επιστημονικοί σύμβουλοι είναι η κ. Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, ομότιμη καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ο κ. Βασίλης Κολώνας, καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Στην καταγραφή των κτηρίων συμμετέχουν εθελοντές