Θεσσαλονίκη Οι βυζαντινές Παναγίες της πόλης
15/08/2008 00:00
Η βυζαντινή Θεσσαλονίκη έχει αφιερώσει πολλές εκκλησίες στην Παναγία. Ναοί προς τιμή Της υπάρχουν σε όλη την πόλη καταδεικνύοντας το θρησκευτικό συναίσθημα των Θεσσαλονικέων προς τη Μάνα Παναγιά
Της Μαρίας Καραούλη
Κορυφαίος βυζαντινός ναός είναι η Αχειροποίητος, που βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς πόλης, μεταξύ της αρχαίας Ρωμαϊκής Αγοράς και της Ροτόντας, παράπλευρα και βόρεια της Εγνατίας.
Το πότε χτίστηκε ο ναός δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια. Η άποψη που επικρατεί είναι ότι κτίστηκε αμέσως μετά τη Γʼ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431), οπότε καταδικάστηκε ο αιρετικός Νεστόριος, που δίδασκε ότι η Παναγία δεν είναι “Θεοτόκος” αλλά “Θεοδόχος”.
Το όνομα “Αχειροποίητος” δόθηκε στο ναό από κάποια εικόνα της Θεοτόκου, που κατά την παράδοση δεν πλάστηκε από ανθρώπινα χέρια, αλλά έπεσε από τον ουρανό. Η εικόνα παρίστανε την Παναγία σε όρθια στάση προσευχόμενη. Μάλιστα ο Θεσσαλονικέας Αρμενόπουλος παρέβαλε την εικόνα αυτή με τις περίφημες “αχειροποίητες” εικόνες του “Αγίου Μανδηλίου” και του “Αγίου Κεραμίου”.
Στο ναό της Αχειροποιήτου, που αποτελούσε έναν από τους “καθολικούς” ναούς της πόλης, είναι διαπιστωμένο ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο γιορταζόταν με μεγάλη λαμπρότητα η Παναγία, ενώ γινόταν συνεορτασμός της Παναγίας και του προστάτη της πόλης Αγίου Δημητρίου κατά τα προεόρτια του πολιούχου στις 25 Οκτωβρίου.
Όταν ο Μουράτ Βʼ κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη, διέταξε και έγραψαν οι Τούρκοι πάνω σε μαρμάρινη κολόνα της βόρειας κιονοστοιχίας του ναού, που σώζεται και σήμερα, τη φράση “Ο Σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 833” (1430).
ΠΑΝΑΓΙΑ ΧΑΛΚΕΩΝ
Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς πόλης, νοτιοδυτικά της αρχαίας Ρωμαϊκής Αγοράς και δίπλα στην Εγνατία. Είναι κτισμένος σε σχήμα σταυρού. Στο μέσο, στη βόρεια πλευρά, υπάρχει προεξοχή στην οποία είναι τοποθετημένος ο τάφος του ιδρυτή του ναού “Πρωτοσπαθαρίου” ή “Καπετάνω” της Λαγουβαρδίας Χριστοφόρου. Η ανέγερση του κτίσματος προσδιορίζεται στο 1028.
Από το “Βίο του Αγίου Δημητρίου” και από άλλες μαρτυρίες πληροφορούμαστε ότι στην περιοχή αυτή υπήρχε η λεγόμενη “Χαλκευτική στοά” ή “Καταφυγή”, (χωρίς να ξέρουμε αν ήταν τόπος ή ναός) και οι “υπόγειες καμάρες”, όπου δίδασκε ο Άγιος Δημήτριος προς τους Θεσσαλονικείς. Έτσι δικαιολογείται κατά την κρατούσα άποψη ότι ο ναός πήρε το όνομά του “Παναγία Χαλκέων” ή “Καμαριώτισσα”. Τα χαλκάδικα μάλιστα διασώζονται στον ίδιο χώρο της περιοχής του ναού έως σήμερα.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΛΑΓΟΥΔΙΑΝΗ Ή ΛΑΟΔΗΓΗΤΡΙΑ
Η Παναγία του Λαγουδιάτου ή Λαοδηγήτρια βρίσκεται στη βορειοανατολική περιοχή της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οδών Κασσάνδρου και Αθηνάς, και υπήρξε κατά τη βυζαντινή περίοδο “καθολικό” γυναικείου μοναστηριού.
Κατά την επικρατέστερη άποψη ο ναός πήρε το όνομά του από τον κτήτορά του Λαγουδιάτο (ή Λαγουδάτο), που κατά πάσα πιθανότητα έζησε το 14ο αιώνα, λίγο αργότερα ίσως από τους χρόνους ίδρυσης από τους Βλατάδες της ομώνυμης μονής, της οποίας η Παναγία του Λαγουδιάτου υπήρξε και “μετόχι”.
Η παράδοση όμως θέλει η Παναγία του Λαγουδιάτου να παίρνει το όνομα αυτό από έναν λαγό που κρύφτηκε σε μία τρύπα, για να σωθεί από κυνηγητό, και έγινε η αιτία να βρεθεί εκεί η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Ολγαΐτισσας ή Τριχερούσας. Η υψηλής τέχνη αυτή εικόνα του 16ου αιώνα βρίσκεται στο νεότερο τέμπλο του ναού, όπου υπάρχουν και άλλες αξιόλογες εικόνες του ιερομονάχου Δαβίδ (1809).
Στο χώρο όπου κατά την παράδοση βρέθηκε η εικόνα κτίστηκε ο ναός της Παναγίας, που ονομάστηκε “του Λαγουδιάτου”. Στη διάρκεια μάλιστα της Τουρκοκρατίας η μονή του Λαγουδιάτου ονομαζόταν από τους Τούρκους “Ταουσάν Μοναστήρ”, δηλαδή μοναστήρι του λαγού.
Τουρκικό έγγραφο του 1975 αναφέρει ότι το μοναστήρι της Παναγίας του Λαγουδιάτου είχε στην κυριότητά του μεγάλο αριθμό κατοικιών στη γύρω περιοχή. Τις κατοικίες αυτές η μονή τις εκχωρούσε στους άστεγους χριστιανούς της πόλης.
Σήμερα ο ναός περιλαμβάνει συλλογή εικόνων του 18ου και 19ου αιώνα των αγιογράφων Αποστόλη Βοδενιώτη, Μιχαήλ του Θεσσαλονικέα και ιερομονάχου Δαβίδ. Σε ειδικό παρεκκλήσι με καμαρωτή στέγη υπάρχει “αγίασμα”, καθώς ο ναός είναι αφιερωμένος στη Ζωοδόχο Πηγή.
ΠΑΝΑΓΟΥΔΑ Ή ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΟΡΓΟΕΠΗΚΟΟΣ
Ο ναός της Παναγούδας ή Παναγίας Γοργοεπηκόου (ή της Μικρής Παναγίας), αφιερωμένος στη γέννηση της Θεοτόκου, είναι λιθόκτιστη τρίκλιτη βασιλική και βρίσκεται νότια και παράπλευρα της Εγνατίας, σε επαφή με το σωζόμενο έως τις μέρες μας παλιό ελληνικό γυμνάσιο. Είναι νεότερο κτίσμα, ωστόσο περίφημος είναι ο βυζαντινός επιτάφιος του ναού (του 14ου αιώνα), που βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας.
Ο ναός της Παναγούδας, χτισμένος σε περιοχή με ελληνικό πληθυσμό κατά την Τουρκοκρατία, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της ελληνικής κοινότητας στην πόλη ώς την απελευθέρωση (1912).
Από τον κώδικα που υπάρχει πληροφορούμαστε ότι το Μάρτιο του 1817 ο ναός καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά. Το 1819 επισκευάστηκε. Σημαντικής αξίας είναι η εικόνα της Θεοτόκου στο προσκυνητάρι χρονολογούμενη το 16ο αιώνα, καθώς και άλλες εικόνες του 1819 και του 1820, που βρίσκονται στο τέμπλο.
Ο ναός της Παναγούδας φαίνεται πως υπήρξε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, προ του 1789, “μετόχι” του Αγίου Όρους και στη δικαιοδοσία του υπαγόταν και ο μικρός βυζαντινός ναός του Σωτήρα, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι κάποτε ίσως να ήταν μεγάλο μοναστήρι με το όνομα “Παναγία η Γοργοεπήκοος”.
ΝΕΑ ΠΑΝΑΓΙΑ
Ο ναός της Νέας Παναγίας βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, κοντά στο Λευκό Πύργο. Είναι τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη και τιμάται στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου. Επειδή η μνήμη της Κοίμησης θεωρείται υπέρτατη της Γέννησης της Θεοτόκου, ο ναός πήρε και το όνομα “Μεγάλη Παναγία” σε αντιδιαστολή προς τη “Μικρή Παναγία”, που είναι η Παναγούδα, όπου γιορτάζεται η Γέννηση.
Υπάρχουν στοιχεία σύμφωνα με τα οποία στο χώρο του σημερινού ναού της Νέας Παναγίας εντοπίζεται παλιό βυζαντινό μοναστήρι προς τιμή της Θεοτόκου του 12ου αιώνα. Το μοναστήρι αυτό καταστράφηκε το 1690 από πυρκαγιά και στη θέση του το 1727 σύμφωνα με επιγραφή χαραγμένη στο υπέρθυρο της νότιας θύρας κατασκευάστηκε ο σημερινός ναός.
Η βυζαντινή Θεσσαλονίκη έχει αφιερώσει πολλές εκκλησίες στην Παναγία. Ναοί προς τιμή Της υπάρχουν σε όλη την πόλη καταδεικνύοντας το θρησκευτικό συναίσθημα των Θεσσαλονικέων προς τη Μάνα Παναγιά
Της Μαρίας Καραούλη
Κορυφαίος βυζαντινός ναός είναι η Αχειροποίητος, που βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς πόλης, μεταξύ της αρχαίας Ρωμαϊκής Αγοράς και της Ροτόντας, παράπλευρα και βόρεια της Εγνατίας.
Το πότε χτίστηκε ο ναός δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια. Η άποψη που επικρατεί είναι ότι κτίστηκε αμέσως μετά τη Γʼ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431), οπότε καταδικάστηκε ο αιρετικός Νεστόριος, που δίδασκε ότι η Παναγία δεν είναι “Θεοτόκος” αλλά “Θεοδόχος”.
Το όνομα “Αχειροποίητος” δόθηκε στο ναό από κάποια εικόνα της Θεοτόκου, που κατά την παράδοση δεν πλάστηκε από ανθρώπινα χέρια, αλλά έπεσε από τον ουρανό. Η εικόνα παρίστανε την Παναγία σε όρθια στάση προσευχόμενη. Μάλιστα ο Θεσσαλονικέας Αρμενόπουλος παρέβαλε την εικόνα αυτή με τις περίφημες “αχειροποίητες” εικόνες του “Αγίου Μανδηλίου” και του “Αγίου Κεραμίου”.
Στο ναό της Αχειροποιήτου, που αποτελούσε έναν από τους “καθολικούς” ναούς της πόλης, είναι διαπιστωμένο ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο γιορταζόταν με μεγάλη λαμπρότητα η Παναγία, ενώ γινόταν συνεορτασμός της Παναγίας και του προστάτη της πόλης Αγίου Δημητρίου κατά τα προεόρτια του πολιούχου στις 25 Οκτωβρίου.
Όταν ο Μουράτ Βʼ κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη, διέταξε και έγραψαν οι Τούρκοι πάνω σε μαρμάρινη κολόνα της βόρειας κιονοστοιχίας του ναού, που σώζεται και σήμερα, τη φράση “Ο Σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 833” (1430).
ΠΑΝΑΓΙΑ ΧΑΛΚΕΩΝ
Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς πόλης, νοτιοδυτικά της αρχαίας Ρωμαϊκής Αγοράς και δίπλα στην Εγνατία. Είναι κτισμένος σε σχήμα σταυρού. Στο μέσο, στη βόρεια πλευρά, υπάρχει προεξοχή στην οποία είναι τοποθετημένος ο τάφος του ιδρυτή του ναού “Πρωτοσπαθαρίου” ή “Καπετάνω” της Λαγουβαρδίας Χριστοφόρου. Η ανέγερση του κτίσματος προσδιορίζεται στο 1028.
Από το “Βίο του Αγίου Δημητρίου” και από άλλες μαρτυρίες πληροφορούμαστε ότι στην περιοχή αυτή υπήρχε η λεγόμενη “Χαλκευτική στοά” ή “Καταφυγή”, (χωρίς να ξέρουμε αν ήταν τόπος ή ναός) και οι “υπόγειες καμάρες”, όπου δίδασκε ο Άγιος Δημήτριος προς τους Θεσσαλονικείς. Έτσι δικαιολογείται κατά την κρατούσα άποψη ότι ο ναός πήρε το όνομά του “Παναγία Χαλκέων” ή “Καμαριώτισσα”. Τα χαλκάδικα μάλιστα διασώζονται στον ίδιο χώρο της περιοχής του ναού έως σήμερα.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΛΑΓΟΥΔΙΑΝΗ Ή ΛΑΟΔΗΓΗΤΡΙΑ
Η Παναγία του Λαγουδιάτου ή Λαοδηγήτρια βρίσκεται στη βορειοανατολική περιοχή της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οδών Κασσάνδρου και Αθηνάς, και υπήρξε κατά τη βυζαντινή περίοδο “καθολικό” γυναικείου μοναστηριού.
Κατά την επικρατέστερη άποψη ο ναός πήρε το όνομά του από τον κτήτορά του Λαγουδιάτο (ή Λαγουδάτο), που κατά πάσα πιθανότητα έζησε το 14ο αιώνα, λίγο αργότερα ίσως από τους χρόνους ίδρυσης από τους Βλατάδες της ομώνυμης μονής, της οποίας η Παναγία του Λαγουδιάτου υπήρξε και “μετόχι”.
Η παράδοση όμως θέλει η Παναγία του Λαγουδιάτου να παίρνει το όνομα αυτό από έναν λαγό που κρύφτηκε σε μία τρύπα, για να σωθεί από κυνηγητό, και έγινε η αιτία να βρεθεί εκεί η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Ολγαΐτισσας ή Τριχερούσας. Η υψηλής τέχνη αυτή εικόνα του 16ου αιώνα βρίσκεται στο νεότερο τέμπλο του ναού, όπου υπάρχουν και άλλες αξιόλογες εικόνες του ιερομονάχου Δαβίδ (1809).
Στο χώρο όπου κατά την παράδοση βρέθηκε η εικόνα κτίστηκε ο ναός της Παναγίας, που ονομάστηκε “του Λαγουδιάτου”. Στη διάρκεια μάλιστα της Τουρκοκρατίας η μονή του Λαγουδιάτου ονομαζόταν από τους Τούρκους “Ταουσάν Μοναστήρ”, δηλαδή μοναστήρι του λαγού.
Τουρκικό έγγραφο του 1975 αναφέρει ότι το μοναστήρι της Παναγίας του Λαγουδιάτου είχε στην κυριότητά του μεγάλο αριθμό κατοικιών στη γύρω περιοχή. Τις κατοικίες αυτές η μονή τις εκχωρούσε στους άστεγους χριστιανούς της πόλης.
Σήμερα ο ναός περιλαμβάνει συλλογή εικόνων του 18ου και 19ου αιώνα των αγιογράφων Αποστόλη Βοδενιώτη, Μιχαήλ του Θεσσαλονικέα και ιερομονάχου Δαβίδ. Σε ειδικό παρεκκλήσι με καμαρωτή στέγη υπάρχει “αγίασμα”, καθώς ο ναός είναι αφιερωμένος στη Ζωοδόχο Πηγή.
ΠΑΝΑΓΟΥΔΑ Ή ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΟΡΓΟΕΠΗΚΟΟΣ
Ο ναός της Παναγούδας ή Παναγίας Γοργοεπηκόου (ή της Μικρής Παναγίας), αφιερωμένος στη γέννηση της Θεοτόκου, είναι λιθόκτιστη τρίκλιτη βασιλική και βρίσκεται νότια και παράπλευρα της Εγνατίας, σε επαφή με το σωζόμενο έως τις μέρες μας παλιό ελληνικό γυμνάσιο. Είναι νεότερο κτίσμα, ωστόσο περίφημος είναι ο βυζαντινός επιτάφιος του ναού (του 14ου αιώνα), που βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας.
Ο ναός της Παναγούδας, χτισμένος σε περιοχή με ελληνικό πληθυσμό κατά την Τουρκοκρατία, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της ελληνικής κοινότητας στην πόλη ώς την απελευθέρωση (1912).
Από τον κώδικα που υπάρχει πληροφορούμαστε ότι το Μάρτιο του 1817 ο ναός καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά. Το 1819 επισκευάστηκε. Σημαντικής αξίας είναι η εικόνα της Θεοτόκου στο προσκυνητάρι χρονολογούμενη το 16ο αιώνα, καθώς και άλλες εικόνες του 1819 και του 1820, που βρίσκονται στο τέμπλο.
Ο ναός της Παναγούδας φαίνεται πως υπήρξε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, προ του 1789, “μετόχι” του Αγίου Όρους και στη δικαιοδοσία του υπαγόταν και ο μικρός βυζαντινός ναός του Σωτήρα, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι κάποτε ίσως να ήταν μεγάλο μοναστήρι με το όνομα “Παναγία η Γοργοεπήκοος”.
ΝΕΑ ΠΑΝΑΓΙΑ
Ο ναός της Νέας Παναγίας βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, κοντά στο Λευκό Πύργο. Είναι τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη και τιμάται στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου. Επειδή η μνήμη της Κοίμησης θεωρείται υπέρτατη της Γέννησης της Θεοτόκου, ο ναός πήρε και το όνομα “Μεγάλη Παναγία” σε αντιδιαστολή προς τη “Μικρή Παναγία”, που είναι η Παναγούδα, όπου γιορτάζεται η Γέννηση.
Υπάρχουν στοιχεία σύμφωνα με τα οποία στο χώρο του σημερινού ναού της Νέας Παναγίας εντοπίζεται παλιό βυζαντινό μοναστήρι προς τιμή της Θεοτόκου του 12ου αιώνα. Το μοναστήρι αυτό καταστράφηκε το 1690 από πυρκαγιά και στη θέση του το 1727 σύμφωνα με επιγραφή χαραγμένη στο υπέρθυρο της νότιας θύρας κατασκευάστηκε ο σημερινός ναός.
