Τα 198 χρόνια που μας χωρίζουν από την ελληνική επανάσταση του 1821 απαιτούν έναν ευρύτερο στοχασμό, τρεις ημέρες μετά τον εορτασμό. Τα «μεγάλα» λόγια δεν επιτρέπουν στην ιστορική μνήμη να λειτουργήσει σωστά, ποτέ η ιδεολογία και το πάθος για ελευθερία δεν τα πάνε καλά με τη δημαγωγία. Εκείνο που αξίζει επειγόντως να θυμόμαστε πάντα είναι πως ήταν ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας και πόλεμος όπως αυτοί που έγιναν συνεχώς σε διάφορες χώρες ιδίως μετά το φινάλε του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και το τέλος της αποικιοκρατίας. Της ελληνικής επανάστασης είχε προηγηθεί ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας στην Αμερική κατά των Άγγλων. (Δες και την ταινία “Ο πατριώτης”).
Οι Έλληνες, συνηθισμένοι στα μεγάλα ρίσκα, απάντησαν με μια άλλη δύναμη εξέγερσης στις αρχές του `40. Μετά την κατάληψη της χώρας από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους, δημιουργήθηκε μια πανελλήνια απήχηση, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, που ήταν σαφώς ένα κίνημα απελευθέρωσης της χώρας από τον ζυγό των ξένων. Μαζί με το αντάρτικο της πρώην Γιουγκοσλαβίας υπό τον στρατηγό Τίτο, ήταν τα κορυφαία απελευθερωτικά κινήματα με την οργάνωση στρατού και τις ειδικές ομάδας σαμποτέρ. Να θυμίσω και την αντιστασιακή ομάδα των Γάλλων (ΜΑΚΙ).
ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΣΜΑ
Με ευκαιρία, λοιπόν, το 1821 ο στοχασμός απαιτείται να είναι συνολικός με διαλεκτική κάλυψη. Στην εποχή μας οι πόλεμοι είναι πια άλλης τάξης και τα δεσμά βασικά οικονομικά, άρα απαιτούνται άλλες τεχνικές. Σ’ αυτή τη νέα εμπλοκή η χώρα μας με την απώλεια μέρους της εθνικής κυριαρχίας αντιστέκεται με διαφορετικό τρόπο και ελιγμούς. Το 1821 θυμίζει τα χρόνια όχι μόνον της γενναιότητας αλλά και της αθωότητας, παραπέμπει και στην ανάμειξη των ξένων στα εσωτερικά μας και στην ικανότητα εξαιτίας των πρωτόγονων τεχνικών μέσων να μην διακρίνονται οι μεγάλες διαφορές στην υπεροπλία των αντιπάλων. Πάντως, την τελική λύση έδωσαν οι ξένοι με τη ναυμαχία του Ναυαρίνου.
Ο ελληνικός κινηματογράφος επιχείρησε να ανασυνθέσει το 1821. Ωστόσο, οι ταινίες, πλην μιας δυο εξαιρέσεων, αποτελούν απλά μια εικονογράφηση ιδίως αστικών μύθων και θρύλων.
ΔΥΟ ΑΔΑΜΑΣΤΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Παρουσιάζονται τα κορυφαία ονόματα, οι ήρωες της εποχής, αλλά δεν έχουμε μια βαθύτερη εμβάθυνση σε πολιτικές αναλύσεις και σε γεωστρατηγικές μεταβολές. Τονίζεται το ηρωικό του χαρακτήρα, αλλά οι πληροφορίες είναι λιγοστές, μετρημένες στην κυριολεξία. Εν πάση περιπτώσει, να αναφέρω τα πιο γνωστά φιλμ που αυτή την εποχή μας επισκέπτονται ξανά μέσω της μικρής οθόνης. Αρχικά δύο απ’ αυτά, αναφέρονται σε δύο πραγματικά αδάμαστες Ελληνίδες, γενναίες, δυναμικές, που έδωσαν το παν για τον αγώνα. Προκύπτουν, λοιπόν, οι ταινίες “Μαντώ Μαυρογένους” και “Μπουμπουλίνα”. Σχετικά με το μεγάλο θρύλο του `21 έχουμε τον “Παπαφλέσσα”, καλή παραγωγή με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ στο βασικό ρόλο. Τα κατορθώματα κάποιων αδάμαστων ανθρώπων καταγράφουν “Οι Σουλιώτες”. Σε πιο δεύτερο πλάνο έρχεται “ο Αλή Πασάς και η Κυρά Φροσύνη”. Για τον Γέρο του Μωριά έχουμε αναφορά σε πολλές ταινίες. Να σημειώσω εκείνη του Γιάννη Σμαραγδή “Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι”, που μας τον δείχνει να πολεμά στην Ακρόπολη. Ο Πάνος Γλυκοφρύδης γύρισε την ενδιαφέρουσα ταινία «Η δίκη των δικαστών» με διαχρονικές αναφορές και με έμφαση στη δίκη του Κολοκοτρώνη.
ΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ Ο ΒΥΡΩΝ
Ένα σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής επανάστασης ήταν οι φιλέλληνες που αποφάσισαν να πολεμήσουν τους Τούρκους το πλευρό των Ελλήνων. Ο Νίκος Κούνδουρος πρόσφερε και την πιο διανοητική ταινία γύρω από αυτό το θέμα με το «Byron, η μπαλάντα ενός δαιμονισμένου». Η ιστορία της ταινίας μας μεταφέρει στα 1824, όταν ο λόρδος Βύρων έφθασε με τη συνοδεία του στο Μεσολόγγι. Ωστόσο, εκεί βρήκε μια διαφορετική εικόνα της επανάστασης απ’ αυτή που περίμενε. Αταξία, έλλειψη εκπαίδευσης, κενά. Ο ίδιος πλήρωνε τους μισθοφόρους, αλλά τα πράγματα ποτέ δεν πήγαν καλά, παρόλο ότι οι Έλληνες τον προήγαγαν σε στρατηγό. Η ταινία καταγράφει τα υπαρξιακά και τους δικούς του εσωτερικούς δαίμονες. Μέσα απ’ αυτό το ψυχογράφημα, με μουντή φωτογραφία και χώρους γεμάτους ομίχλη, ο Κούνδουρος αντιστοιχεί την επανάσταση με ένα ανεκπλήρωτο, προσωπικό όραμα. Σαφώς είναι με απόσταση η καλύτερη ταινία για το 1821. Πάντως, δημιουργεί εντύπωση πως εκτός του Κούνδουρου, το θέμα αποτελεί μάλλον ταμπού για τους Έλληνες κινηματογραφιστές.
Ακόμα περιμένουμε να γυριστεί μια σωστά τεκμηριωμένη, ιδεολογικά φορτισμένη ιστορική τοιχογραφία με τα γεγονότα αλλά και το πολιτικό παρασκήνιο. Νομίζω πως δεν είναι τόσο το κόστος παραγωγής που τρομάζει τους σκηνοθέτες μας όσο η μεγάλη ευθύνη που καλούνται να αναλάβουν σχετικά με το θέμα όχι μόνον της ιστορικής τεκμηρίωσης αλλά και του σκοπέλου των αστικών μυθολογιών.
Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
Να εξετάσω στη συνέχεια τα πιο γνωστά απελευθερωτικά κινήματα σ’ όλο τον κόσμο. Το σημαντικότερο απ’ αυτά αφορά στην Ινδοκίνα που εξελίχθηκε στον πόλεμο του Βιετνάμ, τη μεγαλύτερη σύγκρουση Ανατολής και Δύσης. Στα 1954 μετά την τρομερή ήττα στο Ντιέν Μπιέν Φου, αφού αποχωρούν οι Γάλλοι, ο Χο Τσι Μινχ είναι ο κυρίαρχος του παιγνιδιού και έρχεται η εμπλοκή των Αμερικανών στα 1963. Οι τελευταίοι, μετά από πολύνεκρες συγκρούσεις με τους Βιετκόνγκ, αποχωρούν επί Νίξον στα 1973 και δύο χρόνια αργότερα το Βόρειο Βιετνάμ κατακτά το Νότιο.
Στην Αλγερία το 1948 εκκινεί η εξέγερση κατά των Γάλλων. Οι ντόπιοι ζητούν τη συμμετοχή τους σε πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα. Η σκληρή σύγκρουση, χάρις στη γενναία απόφαση του Ντε Γκολ, θα τερματιστεί με την ανεξαρτησία της Αλγερίας οχτώ χρόνια αργότερα.
ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ
Από την Αφρική ξεχωρίζω την εξέγερση στην Κένυα των καταπιεσμένων φυλών του Κικούγιου. Τα πρώτα γεγονότα άρχισαν το 1944, αλλά η εξέγερση κατά των Άγγλων καταχωρείται από το 1952 μέχρι το 1956, όταν οι Μάου Μάου και η επανάστασή τους πνίγονται στο αίμα. Για κάθε ένα λευκό νεκρό αντιστοιχούν 500 (!) μαύροι. Τελικά η Κένυα κερδίζει τη ματωμένη ανεξαρτησία της στα 1963.
Από τη Λατινική Αμερική έχουμε την εξέγερση του Κάστρο στις 26 Ιουλίου του 1953 κατά του δικτάτορα Μπατίστα. Αφού συλληφθεί μετά την αποτυχία και αφεθεί ελεύθερος, επανέρχεται νικηφόρα και καταλαμβάνει την Αβάνα στις 31 Δεκεμβρίου του 1958.
Από τη Νικαράγουα υπάρχει το παράδειγμα της εξέγερσης των Σαντινίστας κατά του Σομόζα. Ιδρύθηκε το Μέτωπο Εθνικής Ανεξαρτησίας Σαντινιστών. Ο Σομόζα έφυγε, η χώρα κυβερνήθηκε από τους Σαντινίστας μεταξύ 1979 και 1990 και είχαμε και την εμφάνιση της αντεπανάστασης με τους περιβόητους Κόντρας.
Σε δεκάδες άλλες χώρες παρόμοια κινήματα εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και επαναστάσεων τονίζουν ακόμα περισσότερο τη δική μας εθνική εξέγερση για αξιοπρέπεια και ελευθερία.
Τα 198 χρόνια που μας χωρίζουν από την ελληνική επανάσταση του 1821 απαιτούν έναν ευρύτερο στοχασμό, τρεις ημέρες μετά τον εορτασμό. Τα «μεγάλα» λόγια δεν επιτρέπουν στην ιστορική μνήμη να λειτουργήσει σωστά, ποτέ η ιδεολογία και το πάθος για ελευθερία δεν τα πάνε καλά με τη δημαγωγία. Εκείνο που αξίζει επειγόντως να θυμόμαστε πάντα είναι πως ήταν ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας και πόλεμος όπως αυτοί που έγιναν συνεχώς σε διάφορες χώρες ιδίως μετά το φινάλε του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και το τέλος της αποικιοκρατίας. Της ελληνικής επανάστασης είχε προηγηθεί ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας στην Αμερική κατά των Άγγλων. (Δες και την ταινία “Ο πατριώτης”).
Οι Έλληνες, συνηθισμένοι στα μεγάλα ρίσκα, απάντησαν με μια άλλη δύναμη εξέγερσης στις αρχές του `40. Μετά την κατάληψη της χώρας από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους, δημιουργήθηκε μια πανελλήνια απήχηση, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, που ήταν σαφώς ένα κίνημα απελευθέρωσης της χώρας από τον ζυγό των ξένων. Μαζί με το αντάρτικο της πρώην Γιουγκοσλαβίας υπό τον στρατηγό Τίτο, ήταν τα κορυφαία απελευθερωτικά κινήματα με την οργάνωση στρατού και τις ειδικές ομάδας σαμποτέρ. Να θυμίσω και την αντιστασιακή ομάδα των Γάλλων (ΜΑΚΙ).
ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΣΜΑ
Με ευκαιρία, λοιπόν, το 1821 ο στοχασμός απαιτείται να είναι συνολικός με διαλεκτική κάλυψη. Στην εποχή μας οι πόλεμοι είναι πια άλλης τάξης και τα δεσμά βασικά οικονομικά, άρα απαιτούνται άλλες τεχνικές. Σ’ αυτή τη νέα εμπλοκή η χώρα μας με την απώλεια μέρους της εθνικής κυριαρχίας αντιστέκεται με διαφορετικό τρόπο και ελιγμούς. Το 1821 θυμίζει τα χρόνια όχι μόνον της γενναιότητας αλλά και της αθωότητας, παραπέμπει και στην ανάμειξη των ξένων στα εσωτερικά μας και στην ικανότητα εξαιτίας των πρωτόγονων τεχνικών μέσων να μην διακρίνονται οι μεγάλες διαφορές στην υπεροπλία των αντιπάλων. Πάντως, την τελική λύση έδωσαν οι ξένοι με τη ναυμαχία του Ναυαρίνου.
Ο ελληνικός κινηματογράφος επιχείρησε να ανασυνθέσει το 1821. Ωστόσο, οι ταινίες, πλην μιας δυο εξαιρέσεων, αποτελούν απλά μια εικονογράφηση ιδίως αστικών μύθων και θρύλων.
ΔΥΟ ΑΔΑΜΑΣΤΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Παρουσιάζονται τα κορυφαία ονόματα, οι ήρωες της εποχής, αλλά δεν έχουμε μια βαθύτερη εμβάθυνση σε πολιτικές αναλύσεις και σε γεωστρατηγικές μεταβολές. Τονίζεται το ηρωικό του χαρακτήρα, αλλά οι πληροφορίες είναι λιγοστές, μετρημένες στην κυριολεξία. Εν πάση περιπτώσει, να αναφέρω τα πιο γνωστά φιλμ που αυτή την εποχή μας επισκέπτονται ξανά μέσω της μικρής οθόνης. Αρχικά δύο απ’ αυτά, αναφέρονται σε δύο πραγματικά αδάμαστες Ελληνίδες, γενναίες, δυναμικές, που έδωσαν το παν για τον αγώνα. Προκύπτουν, λοιπόν, οι ταινίες “Μαντώ Μαυρογένους” και “Μπουμπουλίνα”. Σχετικά με το μεγάλο θρύλο του `21 έχουμε τον “Παπαφλέσσα”, καλή παραγωγή με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ στο βασικό ρόλο. Τα κατορθώματα κάποιων αδάμαστων ανθρώπων καταγράφουν “Οι Σουλιώτες”. Σε πιο δεύτερο πλάνο έρχεται “ο Αλή Πασάς και η Κυρά Φροσύνη”. Για τον Γέρο του Μωριά έχουμε αναφορά σε πολλές ταινίες. Να σημειώσω εκείνη του Γιάννη Σμαραγδή “Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι”, που μας τον δείχνει να πολεμά στην Ακρόπολη. Ο Πάνος Γλυκοφρύδης γύρισε την ενδιαφέρουσα ταινία «Η δίκη των δικαστών» με διαχρονικές αναφορές και με έμφαση στη δίκη του Κολοκοτρώνη.
ΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ Ο ΒΥΡΩΝ
Ένα σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής επανάστασης ήταν οι φιλέλληνες που αποφάσισαν να πολεμήσουν τους Τούρκους το πλευρό των Ελλήνων. Ο Νίκος Κούνδουρος πρόσφερε και την πιο διανοητική ταινία γύρω από αυτό το θέμα με το «Byron, η μπαλάντα ενός δαιμονισμένου». Η ιστορία της ταινίας μας μεταφέρει στα 1824, όταν ο λόρδος Βύρων έφθασε με τη συνοδεία του στο Μεσολόγγι. Ωστόσο, εκεί βρήκε μια διαφορετική εικόνα της επανάστασης απ’ αυτή που περίμενε. Αταξία, έλλειψη εκπαίδευσης, κενά. Ο ίδιος πλήρωνε τους μισθοφόρους, αλλά τα πράγματα ποτέ δεν πήγαν καλά, παρόλο ότι οι Έλληνες τον προήγαγαν σε στρατηγό. Η ταινία καταγράφει τα υπαρξιακά και τους δικούς του εσωτερικούς δαίμονες. Μέσα απ’ αυτό το ψυχογράφημα, με μουντή φωτογραφία και χώρους γεμάτους ομίχλη, ο Κούνδουρος αντιστοιχεί την επανάσταση με ένα ανεκπλήρωτο, προσωπικό όραμα. Σαφώς είναι με απόσταση η καλύτερη ταινία για το 1821. Πάντως, δημιουργεί εντύπωση πως εκτός του Κούνδουρου, το θέμα αποτελεί μάλλον ταμπού για τους Έλληνες κινηματογραφιστές.
Ακόμα περιμένουμε να γυριστεί μια σωστά τεκμηριωμένη, ιδεολογικά φορτισμένη ιστορική τοιχογραφία με τα γεγονότα αλλά και το πολιτικό παρασκήνιο. Νομίζω πως δεν είναι τόσο το κόστος παραγωγής που τρομάζει τους σκηνοθέτες μας όσο η μεγάλη ευθύνη που καλούνται να αναλάβουν σχετικά με το θέμα όχι μόνον της ιστορικής τεκμηρίωσης αλλά και του σκοπέλου των αστικών μυθολογιών.
Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
Να εξετάσω στη συνέχεια τα πιο γνωστά απελευθερωτικά κινήματα σ’ όλο τον κόσμο. Το σημαντικότερο απ’ αυτά αφορά στην Ινδοκίνα που εξελίχθηκε στον πόλεμο του Βιετνάμ, τη μεγαλύτερη σύγκρουση Ανατολής και Δύσης. Στα 1954 μετά την τρομερή ήττα στο Ντιέν Μπιέν Φου, αφού αποχωρούν οι Γάλλοι, ο Χο Τσι Μινχ είναι ο κυρίαρχος του παιγνιδιού και έρχεται η εμπλοκή των Αμερικανών στα 1963. Οι τελευταίοι, μετά από πολύνεκρες συγκρούσεις με τους Βιετκόνγκ, αποχωρούν επί Νίξον στα 1973 και δύο χρόνια αργότερα το Βόρειο Βιετνάμ κατακτά το Νότιο.
Στην Αλγερία το 1948 εκκινεί η εξέγερση κατά των Γάλλων. Οι ντόπιοι ζητούν τη συμμετοχή τους σε πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα. Η σκληρή σύγκρουση, χάρις στη γενναία απόφαση του Ντε Γκολ, θα τερματιστεί με την ανεξαρτησία της Αλγερίας οχτώ χρόνια αργότερα.
ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ
Από την Αφρική ξεχωρίζω την εξέγερση στην Κένυα των καταπιεσμένων φυλών του Κικούγιου. Τα πρώτα γεγονότα άρχισαν το 1944, αλλά η εξέγερση κατά των Άγγλων καταχωρείται από το 1952 μέχρι το 1956, όταν οι Μάου Μάου και η επανάστασή τους πνίγονται στο αίμα. Για κάθε ένα λευκό νεκρό αντιστοιχούν 500 (!) μαύροι. Τελικά η Κένυα κερδίζει τη ματωμένη ανεξαρτησία της στα 1963.
Από τη Λατινική Αμερική έχουμε την εξέγερση του Κάστρο στις 26 Ιουλίου του 1953 κατά του δικτάτορα Μπατίστα. Αφού συλληφθεί μετά την αποτυχία και αφεθεί ελεύθερος, επανέρχεται νικηφόρα και καταλαμβάνει την Αβάνα στις 31 Δεκεμβρίου του 1958.
Από τη Νικαράγουα υπάρχει το παράδειγμα της εξέγερσης των Σαντινίστας κατά του Σομόζα. Ιδρύθηκε το Μέτωπο Εθνικής Ανεξαρτησίας Σαντινιστών. Ο Σομόζα έφυγε, η χώρα κυβερνήθηκε από τους Σαντινίστας μεταξύ 1979 και 1990 και είχαμε και την εμφάνιση της αντεπανάστασης με τους περιβόητους Κόντρας.
Σε δεκάδες άλλες χώρες παρόμοια κινήματα εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και επαναστάσεων τονίζουν ακόμα περισσότερο τη δική μας εθνική εξέγερση για αξιοπρέπεια και ελευθερία.
ΣΧΟΛΙΑ