Του Γιώργου Μπαρμπουτίδη*

Θεωρούμε, συχνά ότι η διαμόρφωση των μελλοντικών εξελίξεων στο πεδίο της πολιτικής «πραγματικότητας» προκύπτει ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων στρατηγικών επιλογών ή, καλύτερα, ότι αποτελεί το αντικείμενο ενός στρατηγικού σχεδιασμού, ο οποίος σε συνδυασμό με τακτικές κινήσεις καθορίζει τους νικητές και τους ηττημένους. Στη βάση αυτής της «αξιωματικής υπόθεσης» αναπτύσσεται μία σειρά μοντέλων και ενεργειών, που επιχειρούν να αναγάγουν την πολιτική σε μία ορθολογικά δομημένη διαδικασία λήψης αποφάσεων…

Τι γίνεται όμως όταν η «πραγματικότητα» διαψεύδει ακόμα και τις καλύτερες στρατηγικές προσεγγίσεις, με απροσδόκητους τρόπους, δημιουργώντας πολύπλοκες και συχνά δύσκολα διαχειρίσιμες καταστάσεις, διαψεύδοντας, ενίοτε, με εκκωφαντικό τρόπο τα διάφορα επιστημονικά μοντέλα στρατηγικού σχεδιασμού; Ίσως, όμως το ακριβές ερώτημα να είναι το «γιατί» διαψεύδεται μία «πραγματικότητα», ιδιαίτερα όταν έχει σχεδιαστεί με τόση ενδελεχή μελέτη και ακρίβεια.

Αποτελεί κοινό τόπο ότι η επιστημονική κοινότητα έχει καταγράψει ένα πλήθος εργαλείων και τεχνικών για την υποβοήθηση της διαδικασίας λήψης-αποφάσεων σε διάφορα πεδία πολυπλοκότητας και μεταβλητότητας, και σε διαφορετικές δραστηριότητες, οι οποίες ενσωματώνουν, κατά κάποιον τρόπο, την έννοια της «απόφασης» ή της «επιλογής». Μία κλασική επιχειρηματική δραστηριότητα, μία διαδικασία ενός οργανισμού, μία ατομική ενέργεια, πολλώ δε μάλλον μία πολιτική απόφαση, μπορεί να βελτιστοποιηθεί λαμβάνοντας υπόψη τις τεχνικές αυτές, οι οποίες μοντελοποιούν σε έναν συνεκτικό μαθηματικό αλγόριθμο όλες τις παραμέτρους σχεδιασμού. Όσο πληρέστερη είναι η εισροή των παραμέτρων και όσο «ορθότερο» το μοντέλο τόσο ο μαθηματικός αλγόριθμος θα έχει τις περισσότερες πιθανότητες να μας οδηγήσει σε αποφάσεις που θα επιφέρουν το βέλτιστο αποτέλεσμα, σύμφωνα με τις επιταγές του «αποφασίζοντος». Ωστόσο, η συμβατική διαδικασία λήψης αποφάσεων βασίζεται σε μία παραδοχή της επιλογής μεταξύ εναλλακτικών προτάσεων που έχουμε στη διάθεσή μας, αυτοπεριορίζοντας το εύρος τους, καθώς σε πολύπλοκες και μάλιστα μεταβαλλόμενες καταστάσεις συχνά οι επιλογές που εμφανίζονται δεν είναι οι μοναδικές διαθέσιμες… Ιδιαίτερα στην πολιτική «πραγματικότητα»!

Επανερχόμενοι στο αρχικό ερώτημα, θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε την άποψη ότι ο «θρυμματισμός» και η συνεπαγόμενη «κατάρρευση» της «πραγματικότητας» προκύπτει από την αβεβαιότητα που διέπει τον κόσμο, τουλάχιστον με το συμβατικό τρόπο που τον αντιλαμβανόμαστε. Συνεπώς, οποιαδήποτε διαχείριση των απροσδόκητων καταστάσεων δεν θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με μαθηματικά και άλλα συμβατικά εννοιολογικά μοντέλα, που στηρίζονται στην κλασική θεωρία των πιθανοτήτων. Αντιθέτως, η Κβαντομηχανική και οι εξισώσεις που προκύπτουν από αυτήν φαίνεται να περιγράφουν καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο εννοιολογικό «εργαλείο» την πολυπλοκότητα και τη μεταβλητή «γεωμετρία» της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Πρόκειται για μία σύγχρονη θεώρηση, σύμφωνα με την οποία οι ερευνητές των γνωσιακών (cognitive) επιστημών υποστηρίζουν ότι η αντιμετώπιση καταστάσεων που προκύπτουν σε συνθήκες αβεβαιότητας απαιτούν έναν νέο τρόπο σκέψης, που προσιδιάζει περισσότερο με την κβαντική θεωρία και όχι με τις αρχές της «παραδοσιακής» φυσικής, όπου κάθε φαινόμενο πρέπει να εξηγείται κατά τρόπο μηχανιστικό, ως αποτέλεσμα δηλαδή κάποιας αιτίας. Άλλωστε, θεμελιώδες στοιχείο της κβαντικής θεωρίας είναι η αβεβαιότητα, καθώς τίποτα δεν είναι «πραγματικό» μέχρι να παρατηρηθεί ή να μετρηθεί, εισάγοντας μία νέα μορφή αγνωσιαρχίας, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει μία «αντικειμενική» πραγματικότητα… Κατά αντιστοιχία λοιπόν, η «κβαντική γνωστική λειτουργία» ενεργοποιείται σε περιπτώσεις αβεβαιότητας, όταν δεν μπορούμε να «παραμετροποιήσουμε» την απόφαση που πρέπει να λάβουμε.

Γενικεύοντας την προσπάθεια μίας συνεπούς ερμηνείας του κοσμικού «γίγνεσθαι» στα όρια της σύγχρονης επιστήμης, θα πούμε ότι το σύμπαν αποτελεί ένα άκρως ιστορικό και ολιστικό γεγονός, οντολογικά εμπλουτιζόμενης κίνησης και μετάβασης από το μη-ον προς το ον, που συντελείται εδώ και 15-20 δισεκατομμύρια χρόνια. Η ιστορικότητα της κοσμικής αυτής κίνησης έγκειται στο διαρκή οντολογικό της εμπλουτισμό με νέες, ασύμμετρες «φύσεις», δηλαδή νέες μορφές κίνησης και ύπαρξης που δεν ανάγονται στις προηγούμενες αλλά έχουν ίδιο -δικό τους- περιεχόμενο, όσο παράξενα και εάν αυτό ηχεί στη σύγχρονη ορθολογική σκέψη που έχει εθιστεί να ταυτίζει την ερμηνεία, απλώς με την αιτιοκρατική αλυσίδα παραγωγής του ύστερου από το πρότερο…

Σε ένα συμβατικό επίπεδο πολιτικής πραγματικότητας, καταστάσεις αβεβαιότητας αποτελούν απρόσμενα, ανεπάντεχα και εκτός «σχεδιασμού» γεγονότα, όπου ο λήπτης-αποφάσεων, ο «ηγέτης», καλείται να επιλέξει ή ακριβέστερα να αλλάξει στρατηγική «on the fly»… Ταυτόχρονα δε, συνιστούν μία «υποκειμενική» πραγματικότητα που εξαρτάται από τον παρατηρητή και δεν εξηγείται αιτιοκρατικά. Μήπως αυτό ερμηνεύει την αδυναμία να αντιληφθούμε τη δυναμική του περιβάλλοντος, εγκλωβίζοντας την πολιτική μας σκέψη στα στενά όρια της δικής μας «πραγματικότητας», αδυνατώντας να αντιληφθούμε τις ευρύτερες διαστάσεις της;

Ο von Neumann υποστήριζε πως τα πάντα στο σύμπαν που υπόκεινται στους κβαντικούς νόμους δημιουργούν μια τεράστια κβαντική υπέρθεση. «Όλα λοιπόν μπορούν να γίνουν όπως τα υποθέτουμε. Μπορεί όμως και να μη γίνουν. Είναι εξίσου πιθανό…».

* Ο Γιώργος Μπαρμπουτίδης είναι πολιτικός μηχανικός (Α.Π.Θ.), M.Sc. Logistics, υπ. διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας