Με ακόμα μεγαλύτερη δυναμική και θεματική που έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο και τα «κενά» που ορίζουν και προβληματίζουν τη ζωή του επιστρέφει στις 3 Νοεμβρίου η διοργάνωση TEDx του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Μέσα από μία εξαιρετική ομάδα ομιλητών, η φετινή διοργάνωση επιχειρεί «την εμπειρία της γεφύρωσης του δικού μας χάσματος», όπως τονίζεται στο κάλεσμα των διοργανωτών. Ανάμεσα στους ομιλητές η Νικολέττα Τσιτσανούδη - Μαλλίδη, καθηγήτρια Γλωσσολογίας και Ελληνικής Γλώσσας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, μιλάει στη «ΜτΚ» για τη συμμετοχή της στη διοργάνωση, καθώς και τη σημασία της γλώσσας ως εργαλείο στα προβλήματα της ζωής μας.

Το TEDx University of Makedonia έρχεται για έκτη φορά, μεγαλύτερο και με μία νέα διάσταση καθώς θα φιλοξενήσει live κοινό στις εκδηλώσεις του, έχοντας ως επίκεντρο τον άνθρωπο και πιο συγκεκριμένα τα «κενά», που ορίζουν και προβληματίζουν τη ζωή μας. Μιλήστε μας για τη δική σας συμμετοχή, ως ομιλήτρια στο φετινό TEDx του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.

Αποδέχθηκα με χαρά και ευθύνη την πρόταση, καθώς το θέμα του φετινού συνεδρίου είναι και ιδιαίτερο και ευρηματικό. Και έχουμε ανάγκη από πρωτότυπες και νεωτερικές ιδέες, σε μία εποχή που μέσα στον πληθωρισμό της πληροφορίας δίδεται η εντύπωση ότι πολλά πράγματα έχουν ειπωθεί και έχουν φθαρεί. Το «χάσμα», ενώ παραμένει και διευρύνεται σε πάρα πολλά επίπεδα της δημόσιας αλλά και της ιδιωτικής σφαίρας, ακούστηκε πολύ δυνατά μέσα μου, ένα αγκίστρι στη σκέψη που πυροδοτεί αναγωγές και δεύτερες αναγνώσεις. Μπράβο στην εξαιρετική ομάδα των διοργανωτών της TEDx και ειδικά στους νέους που πρωτοστατούν και δουλεύουν με τόσο πάθος και συστηματικότητα για αυτό το γεγονός.

Ως γλωσσολόγος και καθηγήτρια Ελληνικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, έχετε ερευνήσει τη σύνδεση του δημόσιου διαλόγου με την οικονομική κρίση. Αλήθεια, έχει πληγεί και η ελληνική γλώσσα από την οικονομική κρίση;

Δεν θα έλεγα ότι έχει «πληγεί», αλλά ότι έχει επηρεαστεί. Τα τελευταία χρόνια παρατηρήσαμε τη χρήση της λεγόμενης μνημονιακής ή μεταμνημονιακής γλώσσας. Άρχισα από πολύ νωρίς να τη μελετώ, μολονότι στην επιστήμη πρέπει να αφήνεις τα πράγματα να «κρυώνουν» και να παίρνεις απόσταση από αυτά, ώστε να εξασφαλίζεις την ψυχρή επιστημονική παρατήρηση. Καινούργιες λέξεις και νεολογισμοί εισέβαλλαν στην «αγορά», τις οποίες το ευρύ κοινό δεν κατανοούσε και με έναν τρόπο στιγματιζόταν με ενός είδους «κατωτερότητα» για αυτό. Αυτό το οποίο μάλιστα παρατήρησα ήταν ότι για τις περιγραφές και τις συνέπειες της κρίσης χρησιμοποιούνταν πολύ σκληρές λέξεις και φράσεις, με στόχο ίσως να φοβίσουν και να επιβάλουν τη συναίνεση των πολιτών. Απεναντίας, για την περιγραφή των οικονομικών μέτρων που οι δανειστές επέβαλλαν, επιστρατεύονταν όμορφες και «αριστοκρατικές» λέξεις, μια γλώσσα συστηματική, ίσως για να πεισθεί το ακροατήριο για την αναγκαιότητα της επιβολής της λιτότητας. Σε κάθε περίπτωση, παρουσίαζε, και παρουσιάζει ακόμη, τεράστιο ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο οι ποικίλες εξουσίες χρησιμοποιούν το όχημα της γλώσσας, για να πείσουν, να χειραγωγήσουν και να κυβερνήσουν. Εμείς από την πλευρά μας αυτό που μπορούσαμε να κάνουμε ήταν να μελετήσουμε και να προτείνουμε τρόπους, με τους οποίους οι παραλήπτες των δημόσιων λόγων θα γίνονται ολοένα και πιο κριτικοί, ώστε να μπορούν να «αποσυναρμολογούν» τις όποιες σκοπιμότητες και να αναζητούν κάθε φορά τι υπάρχει κάτω από μια «κομψή» και επιφανειακά «λεία» διατύπωση. Εμβαθύνοντας στις λειτουργίες και την τεράστια δύναμη της γλώσσας, θεωρώ ότι μπορεί κανείς να μειώσει το χάσμα που συχνά χωρίζει τον πομπό από τον αποδέκτη ή τον εξουσιαστή από τον εξουσιαζόμενο. Η αποκάλυψη, για παράδειγμα, του τρόπου με τον οποίο επιτελούνται οι ιδεολογικές λειτουργίες της γλώσσας, όπως είναι η εξουσιαστική και η προπαγανδιστική, μπορεί να ενδυναμώσει τους πολίτες και να προσφέρει μία μεγαλύτερη ελευθερία σκέψης και βούλησης.

Έχετε σχεδιάσει καθώς επίσης και έχετε διευθύνει το Διεθνές Θερινό Πανεπιστήμιο «Ελληνική Γλώσσα, Πολιτισμός και ΜΜΕ» στην Άνδρο και τη Σύρο. Πείτε μας για το εγχείρημα αυτό και την επιτυχία που γνωρίζει.

Πρόκειται για ένα θερινό ακαδημαϊκό πρόγραμμα, κάτω από την ομπρέλα του οποίου επιλέγεται κάθε χρόνο ένα ιδιαίτερο, ίσως και λίγο «εκκεντρικό», θέμα προς διερεύνηση. Πάντα με κεντρικό άξονα τη γλώσσα. Μέχρι τώρα έχουμε ασχοληθεί με τη γλώσσα της εξουσίας στις ημέρες των μνημονίων, τη λογοκρισία απέναντι στο λόγο και την κρίση, αλλά και την προσφορά του λάθους στην εξέλιξη της γλώσσας και της επικοινωνίας. Το 2019 θα ασχοληθούμε με τη γλώσσα «του άλλου» και την ηθική της ετερότητας. Το πρόγραμμα έχει ως κεντρικό διοργανωτή φορέα το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, αλλά πρωτοπορεί με διεθνείς συνεργασίες, όπως είναι το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του πανεπιστημίου Χάρβαρντ, το ελληνικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το γαλλικό τμήμα του Ομίλου Ευρωπαϊκού Τύπου, το Κέντρο Ελληνικού Πολιτισμού του Παρισιού και άλλοι. Το παρακολουθούν κατόπιν επιλογής φοιτητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό με πολύ ώριμα ακαδημαϊκά προσόντα και έχουμε την τύχη να υποστηρίζεται από τον ελληνικό και διεθνή Τύπο, και ειδικά τον Τύπο της ομογένειας. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του θερινού μας πανεπιστημίου είναι ότι συνδυάζει ένα βαρύ επιστημονικό σεμιναριακό πρόγραμμα με ένα καλά σχεδιασμένο πολιτιστικό πρόγραμμα, που ενθουσιάζει τους συμμετέχοντες. Η ομάδα μου κι εγώ δουλεύουμε έναν χρόνο για μία εβδομάδα θερινής σπουδής, με υψηλές ακαδημαϊκές προδιαγραφές. Και φυσικά δεν θεωρώ τίποτε δεδομένο. Κάθε χρονιά για αυτό το πρόγραμμα είναι ένα στοίχημα.

Επιστρέφοντας στη διοργάνωση TEDx University of Makedonia και το βασικό θέμα που είναι «CHASM Mind The Gap», πιστεύετε ότι η γλώσσα αποτελεί εκείνο το εργαλείο που μας βοηθάει να διακρίνουμε και να δούμε ξεκάθαρα πολλά από τα προβλήματα στη ζωή μας;

Η γλώσσα δεν εξιστορεί απλώς την πραγματικότητα, αλλά αναδιηγείται και αναδομεί τα γεγονότα και τις ανθρώπινες σχέσεις. Η γλώσσα διαμορφώνει συνειδήσεις, ρυθμίζει συμπεριφορές και κανονίζει τη στάση μας απέναντι στη ζωή. Διαθέτει μία κορυφαία επηρεαστική δύναμη, εφόσον ο χρήστης αξιοποιεί τον πλούτο και το δυναμισμό της. Αντί λοιπόν μίας μηχανιστικής χρήσης της γλώσσας, δεν μπορούμε παρά να κατανοούμε τα προνόμιά της. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, ως πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, δίνουμε στα αμφιθέατρα αλλά και έξω από αυτά μία καθημερινή μάχη κατάκτησης της γλώσσας και ειδικά για τη μητρική μας γλώσσα έναν διαρκή αγώνα για τη διάδοση, τη διάσωση και την προστασία της. Το ευτύχημα είναι ότι έχουμε συνοδοιπόρους και αντλούμε έμπνευση από τους φοιτητές μας. Αυτοί είναι οι φάροι μας, σε αυτούς αναφερόμαστε και εξαιτίας τους ελπίζουμε. Εάν δεν μοιράσεις και δεν μοιραστείς ωραίες πρωτοβουλίες με τους νέους, δεν θα υπάρξει προοπτική αυτές να γίνουν ωραιότερες.

Πόσο βαθύ είναι το χάσμα ανάμεσα στο «ορθό» και το «λάθος» της επικοινωνίας και τι ρόλο παίζουν στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης;

Η επικοινωνία θεωρώ ότι εξακολουθεί να παραμένει ένα μεγάλο ζητούμενο στην εποχή μας, μολονότι φαίνεται να διευκολύνεται πάρα πολύ με τη χρήση της τεχνολογίας. Ενώ ανά πάσα στιγμή μπορούμε να συνδεθούμε με όποιο σημείο της Γης ή να δούμε live streaming αυτά που συμβαίνουν στην άλλη άκρη του κόσμου, εντούτοις συχνά δυσκολευόμαστε να επικοινωνήσουμε και να συνεννοηθούμε με τον διπλανό μας. Κινδυνεύουμε από τους εύκολους αφορισμούς, τις γρήγορες κατηγοριοποιήσεις και τα προφανή συμπεράσματα. Συχνά απουσιάζει η ενσυναίσθηση. Όπως λέω και στους φοιτητές μου, για να επικοινωνήσουμε, πέρα από την ανθρωπιά και το χαμόγελο, την καλή προαίρεση, χρειάζεται και να ξύνουμε την επιφάνεια, να αναζητάμε αυτό που κρύβεται στο παλίμψηστο της καθημερινότητας. Το λάθος είναι μια κορυφαία ερευνητικά περιοχή σε όλα τα επίπεδα, πόσο μάλλον στη γλώσσα. Υπάρχει το γλωσσικό λάθος, το ορθογραφικό λάθος, το επικοινωνιακό… Η διάκριση ανάμεσα στο «ορθό» και στο «λάθος» σαγηνεύει τον ερευνητή του λάθους, ο οποίος μπορεί να διαπιστώσει ότι η παρέκκλιση δεν είναι πάντα για αφορισμό. Απεναντίας, μπορεί να κρύβει προσφορά και μία δυναμική, καθώς δεν είναι παρά μία πύλη που μας οδηγεί στον εσωτερικό κόσμο του «άλλου».

CHASM: Mind the gap

Χάσμα. Μια λέξη τόσο μικρή και ταυτοχρόνως τόσο μεγάλη. Προσωπικά, κοινωνικά, ψυχολογικά χάσματα και κάθε είδους “κενά” ορίζουν και προβληματίζουν τις ζωές μας καθημερινά. Ποιος είναι ο τρόπος να τα διακρίνεις και να τα κάνεις ξεκάθαρα; Ποιος είναι ο τρόπος να τα γεφυρώσεις και κατα συνέπεια να τα προσπεράσεις;

Η έκτη διοργάνωση του TEDxUniversityofMacedonia έρχεται για να μας δείξει το τρόπο να γεφυρώσουμε τόσο τα δικά μας, όσο και τα συλλογικά χάσματα.