Στην Ισπανία του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας η Ιερά Εξέταση του Τορκεμάδα πραγματοποιεί εξοντώσεις πληθυσμών, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται στο χριστιανικό δόγμα. Έχοντας φύγει από τη ζωή το 1498, πρόλαβε στα δεκαέξι έτη της φριχτής δραστηριότητάς του να κάψει 8.800 ανθρώπους και να δημεύσει τις περιουσίες άλλων 90.000 πολιτών. 

Καταδίωξε μανιωδώς τους μορίσκους και τους εβραίους, αποκορύφωμα δε της εμμονής του ήταν το περίφημο διάταγμα της Αλάμπρας, το οποίο υπογράφηκε στις 31 Μαρτίου του 1492 από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα, τους βασιλείς της Ισπανίας, με διαταγή εγκατάλειψης της ιβηρικής γης από τους εβραίους, τους οικείους και τους υπηρέτες τους εντός τετραμήνου. Δεν είναι τυχαίος ο τόπος της υπογραφής του διατάγματος, αφού η Γρανάδα απελευθερώθηκε από την αραβική κατοχή στις 2 Ιανουαρίου 1492, έπειτα από κατοχή 778 ετών, με αποτέλεσμα να υπάρξει μένος εναντίον των εβραίων, τους οποίους θεωρούσαν εξιουδαϊστές του πληθυσμού των μαράνων και πλουτίσαντες με την ανοχή των ισλαμιστών κατακτητών. 

Το Έδικτο της Αλάμπρας ανακοινώθηκε από κήρυκες και σαλπίσματα σε δημόσιους χώρους και σε πλατείες. Συγχρόνως, δίνεται η ευκαιρία των υπό διωγμών πληθυσμών να εκριστιανιστούν, με τη βοήθεια κηρυγμάτων των δομινικανών μοναχών, αφού η Ισαβέλλα επιθυμούσε να συγκρατηθεί ο πλούτος των εβραίων στην ιβηρική γη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα μέρος του πληθυσμού, κυρίως οι διανοούμενοι, να απαρνηθεί την πίστη του, παρά τις αντίθετες προσπάθειες των ραβίνων. Γνωστά ονόματα, όπως ο πάμπλουτος Αβραάμ Σενιόρ ή ο φιλόσοφος Αλφόνσο ντε Ζαμόρα θα δεχτούν το χριστιανικό βάπτισμα, ωστόσο τριάντα εκατομμύρια δουκάτα, τεράστιο ποσό, πήραν το δρόμο για τις πατρίδες της εξορίας. Πολλοί εβραίοι εμπιστεύθηκαν τις ταφόπλακές των δικών τους ανθρώπων στους φίλους μαράνους, οι οποίοι έπαιξαν το ρόλο των φυλάκων τους έως την υποθετική επιστροφή των εβραίων στην Ισπανία. Είναι γνωστό ότι η καταστροφή των μνημάτων είναι κάτι αδιανόητο για τους ιουδαίους, αφού αυτά είναι που διασφαλίζουν τη «σωματική παρουσία» των νεκρών κατά τη δευτέρα παρουσία.

Είχαν, βέβαια, προηγηθεί κι άλλοι διωγμοί των εβραίων, όπως του πάπα Ιννοκέντιου του Γ', το 1208 ή από την Αγγλία το 1290. Την ίδια περίπου περίοδο, οι ασκενάζι, οι εβραίοι της Κεντρικής Ευρώπης, διώκονταν ως υπαίτιοι της πανώλης, της επιδημίας, η οποία εξόντωνε τους πληθυσμούς, για να κατεβούν πολλοί από αυτούς στη Θεσσαλονίκη. Η εξορία των σεφαραδιτών ήταν η μεγαλύτερη σε αριθμό και βιαιότητα.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ: 

Πόσοι είναι οι εβραίοι που επλήγησαν από το διάταγμα της Αλάμπρας; Ο ιστορικός Ισαάκ Αμποάβ μίλησε για 170.000 οικογένειες, τουτέστιν 800.000 ψυχές. Προφανώς πρόκειται για υπερβολή. Ήδη τον τελευταίο αιώνα πολλοί είχαν ασπαστεί τον καθολικισμό, όπως μαρτυρεί ο χρονικογράφος Μπεράλντες. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία μεταβολής του θρησκεύματος, ουσιαστικά πολλοί διακρίθηκαν στην οικονομική ζωή και οι πλέον έγκυρες πηγές ομιλούν για 230.000 καταγεγραμμένους ιουδαίους. Άλλες 10.000 κατοικούσαν στην Πορτογαλία, όπου το διάταγμα είχε και εκεί ισχύ. Από τους υπόλοιπους 50.000 ασπάζονται το χριστιανισμό, 20.000 δεν αντέχουν τις κακουχίες της μετάβασης στους νέους τόπους, 15.000 αφίχθησαν στην Παλαιστίνη, 70.000 έφθασαν στα οθωμανικά λιμάνια (Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια, Θεσσαλονίκη), 12.000 στη Γαλλία και στην Ιταλία, 25.000 στην Ολλανδία, 10.000 στην Αλγερία και μερικές χιλιάδες διασκορπίζονται στις υπόλοιπες χώρες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ιστορικός, ο οποίος πραγματοποιεί την καταγραφή, μιλάει και για τις πρώτες 5.000 που περνούν στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού, στην Αμερική.

Το διάταγμα είχε τόσο αυστηρή εφαρμογή, που προέβλεπε τιμωρία ακόμη και γι’ αυτούς οι οποίοι θα φιλοξενούσαν ή θα χορηγούσαν τροφή στους διωκόμενους. Υποτίθεται ότι για την υπογραφή του οι βασιλείς έλαβαν τη γνώμη επιφανών ιεραρχών, μεγιστάνων και ιπποτών, προκειμένου να αποφευχθεί ο εξιουδαϊσμός των καθολικών της Ισπανίας. Πρόκειται για τους μαράνους, στους οποίους οι εκτοπισθέντες κατέλειπαν ένα μέρος από τα τιμαλφή τους, στην περίπτωση που θα επέστρεφαν. Φυσικά, οι εκδιωχθέντες δεν επέστρεψαν ποτέ κι έτσι η Ισπανία απώλεσε ένα σημαντικό μέρος της μεσαίας τάξης της, υψηλής παιδείας μάλιστα, κάτι που έδωσε χώρο στους τυχοδιώκτες, αλλά ερήμωσε και τις μικρότερες πόλεις, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το Τολέδο του Ελ Γκρέκο. Οι συναγωγές μετατράπηκαν σε εκκλησίες, ενώ παρατηρήθηκε αισθητή έλλειψη των γιατρών.

Βέβαια, η Ισπανία ενισχύθηκε οικονομικά από τις παρτίδες που άνοιξε με την απέναντι πλευρά του Ατλαντικού, κάτι που αναμένει ιστορική ερμηνεία, η σύμπτωση, δηλαδή, του διατάγματος της Αλάμπρα με τα ποντοπόρα ταξίδια του Κολόμβου.

Ο ΑΥΤOΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ: 

Ο Γιοζέφ Νεχαμά, ο εγκυρότερος ιστορικός της εγκατάστασης των εβραίων στη Θεσσαλονίκη, παρακολουθεί την πορεία τους από το διωγμό τους από την Ισπανία και την Πορτογαλία έως την κατάληξή τους στην περιοχή αυτή της Μεσογείου. Παραδίδει μια ιδιαίτερα ζωντανή περιγραφή: «Τι τραγική η μοίρα αυτών των φυγάδων, που ενώ για πολλές γενιές έζησαν μέσα στα πλούτη και την άνεση, κατέχοντας μια αξιοζήλευτη θέση στην ισπανική κοινωνία, φεύγουν από τη χώρα μέσα σε έναν απερίγραπτο συμφυρμό, εγκαταλελειμμένοι από τους συμπολίτες τους, απόβλητοι ενός έθνους, του οποίου είναι αναπόσπαστα μέλη, ταπεινωμένοι, φτωχοί. Το σχεδόν μεθοδευμένο και συντονισμένο ξερίζωμα των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας, που υπέστησαν κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922 ή ακόμη και η έκρηξη του φυλετικού εξοστρακισμού στη χιτλερική Γερμανία, το 1933, δεν είναι ικανά να δώσουν παρά μια αμυδρή εικόνα για την έξοδο των εβραίων από την Ισπανία.

Ένα τεράστιο μετακινούμενο πλήθος κατακλύζει τους δρόμους όλων των ισπανικών επαρχιών με ατέλειωτα καραβάνια. Βαδίζουν υπό το διαπεραστικό ήχο των αυλών. Οι γυναίκες και οι νέοι τραγουδούν και παίζουν ταμπουρίνο. Οι ραβίνοι επινόησαν αυτό το τέχνασμα, για να ηρεμούν τους εξόριστους, να πνίγουν τον πόνο τους και να κρατούν σταθερό το βηματισμό τους. Οι πιο πλούσιοι κατάφεραν να προμηθευτούν ένα γαϊδούρι, ένα κάρο, για να ανακουφίσουν τους ώμους τους. Σχεδόν όλοι προχωρούν με τα πόδια, ρακένδυτοι, αξιοθρήνητοι, φορτωμένοι με παλιόρουχα, μπόγους, έπιπλα, χίλια δυο ετερόκλητα αντικείμενα, με τα οποία τους συνδέει συνήθως κάποια τρυφερή και ευλαβική ανάμνηση. Στην αρχή όλοι υπερεκτιμούν τις δυνάμεις τους, μεταφέροντας απτόητοι ό,τι μπορούν να περισώσουν. Γρήγορα όμως εξαντλημένοι εγκαταλείπουν τα περισσότερα με πόνο στην ψυχή. Τα θλιβερά πλήθη σέρνονται σε δύσβατα μονοπάτια. Αρνούνται κάθε είδους βοήθεια σε αυτούς τους δύστυχους, ούτε καν δέχονται να τους πουλήσουν ψωμί, νερό. Βασανισμένοι από την πείνα και τη δίψα, ταλαιπωρημένοι από τους κακοποιούς, που είναι βέβαιοι για την ατιμωρησία τους, επιταχύνουν το βήμα. Γυναίκες γεννούν στο δρόμο, άρρωστοι και γέροι αφήνουν την τελευταία τους πνοή. Κουβαλούν, όσο μπορούν, τους πιο αδύναμους. Να σταματήσουν; Ο χρόνος πιέζει. Πρέπει πριν από το τέλος της προθεσμίας να φτάσουν στα λιμάνια επιβίβασης, να σωθούν. ‘Δεν υπάρχει χριστιανός που να μην αισθάνεται οίκτο βλέποντάς τους’, λέει ένας χρονικογράφος».

Πώς έφθασαν στη Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους έφθινε, με τον πληθυσμό της να μην ξεπερνά τις 30.000 κατοίκους. Υπήρξε μέριμνα των διαδόχων του Μουράτ του Β' και των διαδόχων του για τον ανασυνοικισμό της πόλης, αφού διέβλεπαν τη δυνατότητα ανάπτυξής της. Ως εκ τούτου, ο Βαγιαζίτ ο Β' ήταν αυτός που υποδέχθηκε τους εκδιωχθέντες σεφαραδίτες, κυρίως ως δεύτερο σταθμό στην περιπέτειά τους, έχοντας κάνει στάση σε άλλες πόλεις της Νότιας Ευρώπης. Είχε προηγηθεί, γύρω στα 1470, το κύμα των ασκεναζιίμ, οι οποίοι έφθασαν από την Κεντρική Ευρώπη. Πρέπει να υπολογίζονται γύρω στις 40.000 οι εβραίοι που βρήκαν καταφύγιο στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα, προσδίδοντας στη Θεσσαλονίκη το χαρακτηρισμό της εβραιούπολης. Τόποι αποστολής η Κωνσταντινούπολη, η Αδριανούπολη, αλλά κατά κύριο λόγο οι ιταλικές Γένοβα και Λιβόρνο, τόποι με τους οποίους στη συνέχεια αναπτύχθηκαν ιδιαίτερες εμπορικές σχέσεις, με προεξάρχουσα την οικογένεια Αλλατίνη. Κάτω Ιταλία, Σικελία, Πορτογαλία και Προβηγκία συμπλήρωσαν τον αριθμό των εποίκων σεφραδιίμ, όπως το αυθεντικό τους όνομα περιέγραφε.

Κατοίκησαν, ως επί το πλείστον, στο λεγόμενο κάμπο, την περιοχή κάτω από τη σημερινή Εγνατία οδό, αλλά οι σεφαραδίτες συμπεριφέρονταν με σνομπισμό στους υπόλοιπους ομοεθνείς τους, αφού τους διέκρινε μια ανωτερότητα επιπέδου, στην παιδεία και στον πολιτισμό τους. Ήταν κομψοί, με καλούς τρόπους και καθαρότητα λόγου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πάντα υπήρχε ο ευάριθμος πυρήνας των ρωμαιοεβραίων, από το 100 π.Χ., οι οποίοι μιλούσαν ελληνικά και αφομοιωμένοι από τους Έλληνες διατηρούσαν δικό τους τόπο λατρείας, χωρίς ποτέ να αναμειχθούν με τους νεοεγκατεστημένους εβραίους. Οι προϋπάρχοντες ήσαν εργάτες, βιοτέχνες και εριουργοί, κατασκευάζοντας τις μάλλινες φορεσιές των γενίτσαρων, ενώ οι επήλυδες ανέπτυξαν σχέσεις εμπορικές με το Άμστερνταμ, τη Βενετία και τις υπόλοιπες χανσεατικές πόλεις, εκτινάσσοντας την οικονομία της πόλης.

Έκτισαν περίπου ογδόντα συναγωγές, ενώ συγχρόνως έδωσαν ώθηση στα γράμματα, προσφέροντας επιστήμονες και μάλιστα πολλούς και διακεκριμένους γιατρούς. Στα τέλη του 16ου αιώνα καταγράφονται 3.143 εβραϊκές οικογένειες, έναντι 1.375 μουσουλμανικών (είχαν συρρεύσει από τον 15ο αιώνα) και 1.087 χριστιανικών. Το 1506, μάλιστα, οι εβραίοι εγκαθιδρύουν το πρώτο τυπογραφείο στην πόλη, την ώρα που Έλληνες και Οθωμανοί έπρεπε να αντικρίσουν το 19ο αιώνα, για να το καταφέρουν.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1470

Καταφθάνουν στη Θεσσαλονίκη οι ασκεναζίίμ, διωγμένοι από την Κεντρική Ευρώπη, ως υπαίτιοι της πανούκλας, η οποία εξολόθρευσε το ένα τρίτο του πληθυσμού της γηραιάς ηπείρου

1478

Υπογράφεται η παπική βούλα, με βάση την οποία επιτρέπεται στο βασιλικό ζεύγος της Ισπανίας να διορίζει κληρικούς ως ιεροεξεταστές

1480

Ιδρύεται το ιεροδικείο στην Ισπανία

1482

Διορίζεται επικεφαλής της Ιεράς Εξέτασης ο Θωμάς ντε Τορκεμάδα, με 8.800 θύματα στην πυρά της απάνθρωπης εμμονής του

1492, Μάρτιος 31

Το Έδικτο της Αλάμπρας, υπογεγραμμένο από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα, επιτάσσει την εξορία στους εβραίους της Ισπανίας

1492, Αύγουστος 2

Ξεκινάει το μακρύ ταξίδι της εξορίας για 230.000 εβραίους

15ος-16ος αιώνας

Καταφθάνουν στη Θεσσαλονίκη κάπου 40.000 σεφαραδίτες από τις πόλεις όπου είχαν πραγματοποιήσει τον πρώτο σταθμό της εξόδου τους από την Ισπανία

* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 31/3/2019