Του Νίκου Ασλανίδη

Γεννήθηκε μέσα στις φυλακές της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου 1771, όταν η μητέρα της επισκέφτηκε τον πατέρα της, Σταυριανό Πινότση, τον οποίο είχαν φυλακίσει οι Οθωμανοί για τη συμμετοχή του στα Ορλωφικά. Τη βάφτισε μέσα στο κελί και της έδωσε το όνομα Λασκαρίνα, ο φυλακισμένος πολέμαρχος της Μάνης Παναγιώτης Μούρτζινος.

Απέκτησε τεράστια περιουσία, την οποία ξόδεψε εξ ολοκλήρου για να αγοράσει καράβια και εξοπλισμό για την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, ίσως είναι η πιο σπουδαία γυναίκα που έλαβε μέρος στην Ελληνική Επανάσταση του 1821, γι’ αυτό και μετά θάνατον, έλαβε τιμητικά από την πολιτεία τον τίτλο της υποναυάρχου…

Ο επίκουρος καθηγητής της έδρας Ποντιακών Σπουδών στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, έγραψε ένα βιβλίο για την Μπουμπουλίνα που κυκλοφόρησε πριν λίγες ημέρες.

Αρχικά πείτε μου πως ασχοληθήκατε με την Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα;

Αφορμή για να γράψω για τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα ήταν η πρόσκληση του καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ Ιάκωβο Μιχαηλίδη να συμμετάσχω στην ιστορική σειρά «200 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση - Οι Πρωταγωνιστές» των εκδόσεων Μεταίχμιο, για την οποία ο εν λόγω έμπειρος και αφοσιωμένος «θεράπων της Κλειούς», έχει την επιστημονική επιμέλεια ως υπεύθυνος της σειράς. Του εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου και τώρα, καθώς η πρόσκλησή του αποτέλεσε για μένα μία ωραία πρόκληση, μία ευκαιρία να γνωρίσω καλύτερα την ηρωίδα της Ελληνικής Επανάστασης. Η έρευνα για τη ζωή και την προσφορά της Μπουμπουλίνας στην Ελληνική Παλιγγενεσία, παρά τις εγγενείς δυσκολίες καθώς πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια του, εξαιρετικά δύσκολου λόγω COVID-19, έτους 2020, ήταν πολύ ενδιαφέρουσα και ταυτόχρονα χρήσιμη για μένα, γιατί «έζησα» μέσα από τον πολυτάραχο δημόσιο και ιδιωτικό βίο της Καπετάνισσας πολλές πτυχές της Επανάστασης, καταστάσεις και πρόσωπα που καθόρισαν την τύχη του Αγώνα.

Τι το ιδιαίτερο είχε αυτή η ηρωίδα του ’21;

Η Λασκαρίνα Μπούμπουλη (το γένος Πινότση), μετέπειτα γνωστή στην ελληνική ιστορία ως «Μπουμπουλίνα», συνέδεσε το όνομα και τη ζωή της με την Επανάσταση του 1821. Είναι η δημοφιλέστερη, ίσως, γυναικεία φυσιογνωμία των χρόνων του Αγώνα του ’21, δίπλα στη Μαντώ Μαυρογένους και τις Σουλιώτισσες. Σε έναν καθαρά ανδροκρατούμενο κόσμο η «Μεγάλη Κυρά των Σπετσών» αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους επαναστατημένους Έλληνες με την αποφασιστικότητά της και τις οικονομικές και οικογενειακές θυσίες της. Η φήμη της ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη, όχι μόνο όσο η ίδια ήταν στη ζωή αλλά κυρίως μετά το θάνατό της.

Η πραγματικότητα πλέκεται με τον μύθο, καθιστώντας πολλές φορές εξαιρετικά δύσκολη την προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας. Ρόλοι πολλαπλοί ενυπάρχουν και συνυπάρχουν στο πρόσωπο της Καπετάνισσας, άλλοτε αρμονικά και άλλοτε με αντιφατικά αποτελέσματα, τόσο για την ίδια όσο και για εκείνους που στάθηκαν πάντα ή βρέθηκαν για λίγο δίπλα της: φιλάνθρωπη, σκληρή, πιστή, δοτική, αγωνίστρια, διαπραγματεύτρια, σύζυγος, χήρα, αδελφή, πολύτεκνη μητέρα, μητέρα ηρώων, μα πάνω απ’ όλα γυναίκα, ηρωίδα και η ίδια.

Η Καπετάνισσα της Ελληνικής Επανάστασης θα είναι πάντοτε μία μορφή με υψηλούς συμβολισμούς για το Έθνος, τη Γυναίκα, τον Αγώνα, την Ελευθερία.

Στο βιβλίο σας υπάρχουν νέα στοιχεία που πιθανόν μέχρι τώρα ήταν άγνωστα, για τη ζωή της Μπουμπουλίνας;

Τα απομνημονεύματα των Αγωνιστών του ’21, οι βιογραφίες πρωταγωνιστών και τα κείμενα τοπικής ιστορίας, μία ανεξάντλητη δεξαμενή πληροφοριών και περιγραφών, αποδείχθηκαν πολύτιμα. Συμπληρωματικά σε αυτά είναι και τα πολυάριθμα επίσης, αλιευμένα από τις σημαντικές ψηφιακές βάσεις στο διαδίκτυο, κείμενα των ξένων που ήρθαν στη διάρκεια της Επανάστασης στην Ελλάδα, είτε διαπνεόμενοι από τις αξίες και τα ιδανικά της ελευθερίας, της προσφοράς και της αλληλεγγύης σε ένα δοκιμαζόμενο λαό, είτε με την ιδιότητα του μισθοφόρου ή του τυχοδιώκτη. Συμμετείχαν ενεργά στις μάχες και τις πολιορκίες, συνάντησαν τους «μπαρουτοκαπνισμένους» οπλαρχηγούς και τους «θαλασσοδαρμένους» νησιώτες αγωνιστές, και, μιλώντας μαζί τους, διέσωσαν χρήσιμα στοιχεία, «τροφή» για σκέψη και περαιτέρω αναζήτηση και έρευνα αρκετές φορές. Στις περιπτώσεις που χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα των αναφερόμενων κειμένων, αξίζει να σημειωθεί ότι επιλέξαμε τη δική μας μετάφραση.

Αναζητήσατε πληροφορίες και από πηγές εκτός συνόρων;

Ναι, εντοπίσαμε, και πάλι στο διαδίκτυο, και αναδεικνύουμε στις σελίδες τού βιβλίου ξενόγλωσσα κείμενα Ευρωπαίων που δεν επισκέφθηκαν ποτέ την επαναστατημένη Ελλάδα, αλλά κάνουν σύντομο ή κάποτε εκτενή λόγο για τον Αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας και τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν εκείνη την περίοδο, μεταξύ αυτών και η Μπουμπουλίνα. Ακόμη, αναφορικά με τη βιβλιογραφία, η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή για τη «Μεγάλη Κυρά», με αφετηρία της ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. και με συχνότερη «παρουσία» στις τελευταίες δεκαετίες πλέον του 20ού αι., αποτέλεσε σημαντική προσθήκη στο παρόν πόνημα, όχι τόσο για τις πληροφορίες που εμπεριέχει όσο για τον απαράμιλλης ποιότητας λόγο της.

Επισκεφθήκατε και τις Σπέτσες, όπου έζησε και έδρασε η Μπουμπουλίνα;

Ναι, η επίσκεψη στις Σπέτσες συνέβαλε στη γνώση της γεωγραφίας του χώρου, βοηθώντας τα μέγιστα στην πλήρη κατανόηση της εξέλιξης των γεγονότων της Εποποιΐας του Αγώνα του ’21, όχι μόνο μέσα στο νησί αλλά και έξω από αυτό, στην περιοχή του Αργολικού κόλπου. Για τον ίδιο λόγο άλλωστε, για την ασφαλή τοποθέτηση, δηλαδή, της ηρωίδας και των αγώνων της ίδιας και των συμπατριωτών της στο χώρο, επιλέχθηκε σκόπιμα μία ενδελεχής αναζήτηση στοιχείων στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία για τη νήσο των Σπετσών, τις διάφορες εκδοχές προέλευσης της ονομασίας της, καθώς και για την προέλευση των κατοίκων της διαχρονικά.

Οι ευρωπαϊκές εφημερίδες της εποχής αναφέρουν την Μπουμπουλίνα;

Με τη βοήθεια του διαδικτύου έγινε -όχι συστηματική είναι η αλήθεια, αλλά ενδεικτική- έρευνα στον ξένο Τύπο, για το τι γνώριζαν οι Ευρωπαίοι και πώς παρουσίαζαν την ηρωίδα και τις πράξεις της, ακόμη και μετά θάνατον· ενέργεια που απέδωσε ενδιαφέροντα αποτελέσματα από αυστριακές, γερμανικές και ιταλικές εφημερίδες που εντοπίσθηκαν στην ψηφιακή βάση της Αυστριακής Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Τι άλλο πρόκειται να διαβάσει ο αναγνώστης στο βιβλίο σας;

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης θα γνωρίσει ακόμη καλύτερα το αρχοντικό νησί των Σπετσών και τη συμβολή του στην Επανάσταση του ’21 και βέβαια την ίδια την Μπουμπουλίνα από τα παιδικά χρόνια στην Ύδρα, τη μετεγκατάσταση της οικογένειάς της στις Σπέτσες, την επιχειρηματική δραστηριότητά της προεπαναστατικά, τους αγώνες της στη θάλασσα και στη στεριά, τη δυσμένεια στη διάρκεια του εμφυλίου, μέχρι και τον αδόκητο χαμό της. Να κατανοήσει παράλληλα ο αναγνώστης (όχι απαραίτητα να δικαιολογήσει) τις επιλογές και τις πράξεις, να τη δει στις πραγματικές-ανθρώπινες διαστάσεις της, αυτές που ακριβώς όμως την καθιστούν μία ηρωική μορφή της Ελληνικής Παλιγγενεσίας.

Από την έδρα Ποντιακών Σπουδών ασχοληθήκατε με την οικογένεια του Υψηλάντη που είχε καταγωγή από τον Πόντο;

Από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης της Έδρας Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ (2017) το επιστημονικό-ερευνητικό προσωπικό της διδάσκει και ερευνά την ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου στους νεότερους χρόνους. Ιδιαίτερα μάλιστα στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, η Έδρα δε θα μπορούσε να μην κάνει ειδική αναφορά στην εκ Πόντου οικογένεια Υψηλάντη, μία από τις σημαντικότερες φαναριώτικες οικογένειες που με την παρουσία τους όχι μόνο «σφράγισε» την ιστορία του παροικιακού Ελληνισμού (Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και τσαρική Ρωσία), αλλά και έθεσε τις βάσεις για την Ελληνική Παλιγγενεσία. Τόσο στα προεπαναστατικά όσο και στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην αναπτερυγίαση του Γένους, όχι μόνο δαπανώντας χρήματα, αλλά και θυσιάζοντας μέλη της

Ποια ήταν η συμβολή των Υψηλάντηδων στην Επανάσταση;

Η ηγεσία της λεγόμενης «Ανωτάτης Αρχής» (Φιλική Εταιρεία) στράφηκε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, για να ηγηθεί του απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων· έναν κορυφαίο Έλληνα, ένθερμο πατριώτη, εγγονό και γιο αντίστοιχα των διατελεσάντων ηγεμόνων της Μολδαβίας και της Βλαχίας, Αλεξάνδρου και Κωνσταντίνου Υψηλάντη. Ο Αλέξανδρος, γεννημένος στις 13 Δεκεμβρίου 1792, «ιπποτικώτατος εξ ανατροφής», είχε ξεκινήσει τη σταδιοδρομία του ως ανθυπολοχαγός της έφιππης φρουράς του τσάρου, ήδη από τα τέλη του 1806. Υπασπιστής και φίλος του ίδιου του Τσάρου Αλεξάνδρου Α’, εμπειροπόλεμος πια αξιωματικός, που είχε μάλιστα χάσει το δεξί χέρι του στην αιματηρή μάχη της Δρέσδης, το 1813 κατά του Ναπολέοντα, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αναλάμβανε σε ηλικία 28 ετών τις τύχες της Ελλάδας, και ας μην έζησε ούτε μία μέρα της ζωής του στην ελληνική χερσόνησο.

Αμέσως μετά την ανάληψη της ηγεσίας της Φιλικής Εταιρείας ο Υψηλάντης αποδύθηκε σε μία εργώδη προσπάθεια ηθικής και υλικής προπαρασκευής της Επανάστασης (επιστολές προς τους «νοημονεστέρους» και «ενεργητικωτέρους» Φιλικούς, συγκέντρωση χρημάτων, ταξίδια για γνωριμία και οργάνωση των στελεχών της Εταιρείας κ.λπ.) και στρατηγικής τακτικής που όφειλε να ακολουθήσει. Με τους αδελφούς του Νικόλαο και Γεώργιο, τον Φαναριώτη Φιλικό Γεώργιο Καντακουζηνό και μερικούς ακόμη συνεργάτες, ο Υψηλάντης πέρασε τον ποταμό Προύθο (22 Φεβρουαρίου) με προορισμό το Ιάσιο, ξεκινώντας το επαναστατικό κίνημά του μέσα σε εχθρικό ευρωπαϊκό κλίμα.

Όσο και αν επικρίθηκε από πολλούς η απόφαση του Αλέξανδρου Υψηλάντη να ξεκινήσει ο Αγώνας της Εθνικής Παλιγγενεσίας από τη Μολδοβλαχία ως ατυχής και πρόχειρη τόσο στην προετοιμασία όσο και στη διεξαγωγή του (έλλειψη πειθαρχίας και οργάνωσης, λάθη τακτικής, προδοσίες και μίση μεταξύ των συναγωνιστών, απρόβλεπτες εξελίξεις, αποκήρυξη κινήματος από τον Τσάρο, απώλεια σημαντικού ανθρώπινου δυναμικού κ.λπ.), δεν μπορεί, ωστόσο, σε καμία περίπτωση να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι ήταν ένα δυνατό επαναστατικό σάλπισμα που «άνοιξε το δρόμο» της απελευθέρωσης των Ελλήνων, έκανε αίσθηση σε όλη την Ευρώπη και είχε πολλούς αποδέκτες.

Ο ένθερμος ευπατρίδης δεν πρόλαβε να δει να παίρνει «σάρκα και οστά» αυτό που είχε οραματιστεί και για το οποίο είχε θυσιάσει τα πάντα (καριέρα, χρήματα, υγεία, την ίδια τη ζωή του). Είχε όμως την τύχη να το ζήσει ο αδελφός του Δημήτριος, ο οποίος από το καλοκαίρι του 1821, ως Πληρεξούσιος του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής, κατήλθε στην Ελλάδα, αγωνίστηκε ενάντια και στους Τούρκους και στις πολιτικές των κοτζαμπάσηδων, και ολοκλήρωσε με τη νικηφόρα μάχη του στην Πέτρα Βοιωτίας, τον Σεπτέμβριο του 1829, τον κύκλο του Αγώνα που τραγικά και μοιραία άρχισε και τελείωσε μ’ έναν Υψηλάντη.

Δυστυχώς τα περισσότερα Ελληνόπουλα γνωρίζουν ελάχιστα ιστορικά στοιχεία για εκείνη την περίοδο. Τι θα έπρεπε να γίνει κατά την άποψη σας;

Δυστυχώς, δεκαετίες τώρα, το εκπαιδευτικό σύστημα, το σύστημα εισαγωγής στις σχολές ανθρωπιστικών επιστημών, εν προκειμένω στα τμήματα Ιστορίας, επιβραβεύει την παπαγαλία, τη φωτογραφική μνήμη για την αποστήθιση της «ύλης» ενός σχολικού εγχειριδίου. Διαδικασία που έτσι και αλλιώς προκαλεί στους μαθητές και τις μαθήτριες άρνηση, αποστροφή. Χάνεται η ουσία, χάνεται το ενδιαφέρον για το ίδιο το γνωστικό αντικείμενο (οίδα = γνωρίζω), λείπει η κριτική σκέψη, η γοητεία των πηγών. Πόσο πιο ελκυστικό θα γινόταν για τους μαθητές/τριες να γνωρίσουν (και) την Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα ίδια τα απομνημονεύματα και τα κείμενα των πρωταγωνιστών, την Τέχνη κ.λπ. Ας ελπίσουμε ότι αυτό το σοβαρό πρόβλημα θα θεραπευθεί. Ευθύνες όμως έχει και η οικογένεια και τι προσφέρει στο παιδί/τα παιδιά της, πέρα από τις, κατά τα άλλα, χρήσιμες ηλεκτρονικές συσκευές και εφαρμογές. Ας κάνουμε όλοι και όλες την αυτοκριτική μας.

Με αφορμή τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821 τι θα έπρεπε να γίνει για να ευαισθητοποιηθεί περισσότερο η ελληνική κοινή γνώμη σε ιστορικά θέματα;

Η κακή συγκυρία της πανδημίας που ταλανίζει, έναν ολόκληρο χρόνο τώρα, την παγκόσμια κοινότητα και επομένως και την ελληνική κοινωνία, δεν αφήνει πολλά περιθώρια να εορτάσουμε, όπως αρμόζει, αυτή την κορυφαία χρονική «στιγμή» της νεοελληνικής ιστορίας. Ωστόσο, ακόμη και μέσα από τις διαδικτυακές δράσεις (όσο ακόμη διαρκούν οι υγειονομικοί περιορισμοί) δεν πρέπει να χάσουμε την ευκαιρία, ως Έθνος, να κάνουμε συχνές αναφορές στην προεπαναστατική προετοιμασία του Γένους στη δεκαετή δοκιμασία και στα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στη δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Παράλληλα, όμως, είναι η ώρα να κάνουμε τον απολογισμό μας: να αναλογιστούμε αφενός την πραγματικά εντυπωσιακή πορεία της Ελλάδας στα 200 χρόνια της ανεξαρτησίας της, την αυταπάρνηση και τη συνεργασία μεταξύ γηγενών, αλυτρώτων και Ελλήνων της Διασποράς, αφετέρου όμως και τα ολέθρια λάθη μας, καθώς και τη στρατηγική που καλούμαστε να χαράξουμε για το μέλλον, ζώντας σε αυτή τη απαιτητική και δύσκολη γειτονιά της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η γνώση της Ιστορίας είναι δύναμη. Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, τα γεγονότα είναι μοναδικά και συμβαίνουν σε μια συγκεκριμένη στιγμή στο χρόνο. Έχουν, ωστόσο, αναλογίες που καλό είναι να τις λαμβάνουμε υπ’ όψιν.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 21 Μαρτίου 2021