Όσο σημαντική είναι η Μαριούπολη για τους Ουκρανούς, τόσο φαίνεται να είναι και για τους Ρώσους που την πολιορκούν θέλοντας να τη κατακτήσουν και να δημιουργήσουν μία χερσαία γέφυρα μεταξύ των δύο αυτονομιστικών δημοκρατιών στο Ντονμπάς και την περιοχή της Κριμαίας. Πρόκειται για την μεγαλύτερη πόλης της Ουκρανίας στην Αζοφική Θάλασσα με έντονο ελληνικό στοιχείο, καθώς κατοικήθηκε από τους Έλληνες της Κριμαίας το 1778. Ήταν όταν η Αικατερίνη Β’ της Ρωσίας τους έστειλε στην περιοχή της νέας Ρωσίας που μόλις είχαν κατακτήσει οι Ρώσοι από τους Οθωμανούς, είτε επειδή ήθελε να τους σώσει, είτε όπως συνηγορούν σύγχρονοι ιστορικοί ήταν ένας βίαιος ξεριζωμός που βόλευε καλύτερα την Ρωσία. Σε κάθε περίπτωση οι Έλληνες με τον τότε Μητροπολίτη της περιοχής Ιγνάτιο Κοζαδίνο, ίδρυσαν την Μαριούπολη.

«Στο ταξί, στο παζάρι, στο φαρμακείο, είδα πρόσωπα να φωτίζονται, μόλις καταλάβαιναν πως είσαι Έλληνας. Σε υποδέχονται με ένα ‘καλημέρας, τι κάμιτε’, συστήνονται ‘γω Ρομέισ, ι μάναμ εν Ρομέισα’, απολογούνται, ‘δεν ξέρου καλά τα ρουμέικα’ και σε αποχαιρετούν λέγοντας ‘σου καλό’ ή με το αισιόδοξο απόφθεγμα ‘ούλα καλά, πάντα καλά’» αναφέρει στη «ΜτΚ» για την ελληνική διάλεκτο που μιλούν στη Μαριούπολη, η φιλόλογος Χάιδω Χρήστου, που κατά την περίοδο 2002-2007 ήταν αποσπασμένη στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών Μαριούπολης και παράλληλα ερεύνησε την γλωσσική συρρίκνωση στην Κριμαιοαζοφική διάλεκτο.

Η φιλόλογος από την Καστοριά αποφοίτησε από το ΑΠΘ και όταν το 1998 διορίστηκε στα Πομακοχώρια της Ξάνθης, της προκλήθηκε το ενδιαφέρον για τη διδασκαλία της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας και για τους μειονοτικούς πληθυσμούς. Το 2000 παρακολούθησε σχετικό μεταπτυχιακό και παράλληλα συνεργάστηκε με το Κέντρο Μελέτης και Ανάπτυξης του Ελληνικού Πολιτισμού της Μαύρης Θάλασσας ως διδάσκουσα σε σεμινάρια νεοελληνικής γλώσσας σε αυτοδίδακτες δασκάλες και σε προέδρους ελληνικών συλλόγων της πρώην Σ.Ε., ενώ το 2002 γνώρισε τον άγνωστο ελληνικό πολιτισμό της Μαριούπολης ως καθηγήτρια.

«Είχαν περάσει μόλις 10 χρόνια από το Σοβιέτ και ήταν νεοσύστατο το ουκρανικό κράτος. Στα πέντε χρόνια που έμεινα εκεί είδα τον εξευρωπαϊσμό τους και να ξεθωριάζουν τα σοβιετικά στοιχεία. Ήταν άγνωστος ο ελληνισμός της Μαριούπολης και όσους προέδρους κοινοτήτων και αυτοδίδακτους δασκάλους γνωρίζαμε θέλανε με αγωνία να καλλιεργήσουν την ελληνική ταυτότητά τους που είχε καταπιεστεί επί Στάλιν. Βίωναν αναγέννηση και διψούσαν για μάθηση» αναφέρει για όσα συνάντησε.

Οι περισσότεροι φοιτητές της μιλούσαν Ρωσικά και μέσα στο 2005 άρχισαν να γράφουν εργασίες στην ουκρανική γλώσσα. «Οι Έλληνες φοιτητές είχαν ως μητρική τη ρωσική γλώσσα και τα ‘ρουμέικα’ ως παθητική γλώσσα. Ήξεραν λίγο από την διάλεκτο αλλά τα Νέα Ελληνικά που διδάσκονταν τους βοηθούσαν να καταλάβουν τα ‘ρουμέικα΄ που μιλούσαν οι πρόγονοί τους» σημειώνει.

Τα Ρουμέικα και τα Ουρούμσκι

Στην περιφέρεια Ντονιέτσκ υπάρχουν 48 χωριά με ελληνικές ρίζες και σύμφωνα με πληροφορίες, στα 33 μιλούν τα «Ρουμέικα» με μικρές διαφορές ενώ στα 15 τα Ουρούμσκι που έχουν ταταρική επιρροή.

«Όσοι μιλούν τα Ρουμέικα αυτοπροσδιορίζονται ως Ρουμαίοι. Είναι μία διάλεκτος με ανάμεικτα στοιχεία αλλά έχει τη σύνταξη και δομή της ελληνικής γλώσσας. Κάποιοι τα έχουν χαρακτηρίσει ποντιακά, αλλά δεν είναι. Έχει διάφορα γλωσσικά δάνεια από τα Ταταρικά και τα Ρωσικά αλλά και στοιχεία από διάφορα νεοελληνικά ιδιώματα, καθώς στην Κριμαία κατέφευγαν Έλληνες από πολλές περιοχές και η κάθε ομάδα μιλούσε τα δικά της ιδιώματα. Τα Ρουμέικα έχουν πέντε υποδιαλέκτους» αναφέρει η Χάιδω Χρήστου, σημειώνοντας πως όλες οι περιφερειακές διάλεκτοι, στις οποίες ανήκουν και τα Ρουμέικα, διατηρούν πολλά αρχαϊκά χαρακτηριστικά σε σχέση με την κοινή νεοελληνική. «Οι διάλεκτοι, όπως Ποντιακά, Καππαδοκικά, Κατω-ιταλιάνικα δεν ακολούθησαν την ίδια πορεία με τη Νεοελληνική. Για παράδειγμα, θα τους ακούσεις να λένε ‘κουρασαία’ που είναι η κόρη, ‘λουχτόρ’ που είναι ο κόκορας και το κράτησαν από το αρχαίο ‘αλέκτωρ’. Συνδυάζουν αρχαϊσμούς με ιδιώματα της Βόρειας Ελλάδας, για παράδειγμα το μεγάλο τους πανηγύρι το λένε ‘μέγα γιουρτί’».

Όσοι μιλάνε τα Ουρούμσκι αποκαλούνται «ουρούμοι». Τη διάλεκτο αυτή μιλούσαν οι ταταρόφωνοι και υπάρχουν τέσσερις υποδιάλεκτοι της τουρκογενούς γλώσσας. «Και οι δύο γλωσσικές κοινότητες αυτοπροσδιορίζονται εθνικά ως Έλληνες, αλλά η μία ομάδα διαχωρίζει τον εαυτό της από την άλλη. Κοινά τους χαρακτηριστικά είναι η θρησκεία (χριστιανοί ορθόδοξοι) και η κοινή ελληνική εθνική συνείδηση και αυτοπροσδιορισμός» σημειώνει στην έρευνά της η κ. Χρήστου.

Στην έρευνα που πραγματοποίησε η φιλόλογος στην Μαριούπολη μεταξύ του 2003-2004, οι ηλικιωμένοι είχαν ως μητρική τα Ρουμέικα, οι γεννημένοι της δεκαετίας του ’50 ήταν δίγλωσσοι, ενώ η τρίτη γενιά ως μητρική είχε την ρωσική και τα Ρουμέικα ως παθητική γλώσσα.

Ο ελληνισμός της Αζοφικής

Οι Έλληνες κυριάρχησαν στη Μαριούπολη για 80 χρόνια και ήταν αυτοδιοικούμενη και καθαρά ελληνική η πόλη έως το 1860, όσο κράτησαν και τα προνόμια που τους είχε δώσει η Αικατερίνη Β’. «Όταν τελείωσαν το προνόμια, άρχισαν οι εποικισμοί και μετατράπηκε σε μειονότητα η ελληνική κοινότητα. Επί Λένιν υπήρχε αναγέννηση του ελληνικού πολιτισμού, καθώς η πολιτική του επέτρεπε την εύνοια στην διάδοση των εθνικών γλωσσών, ήταν η λεγόμενη πολιτική του ριζώματος. Τότε αναπτύχθηκε ο γραπτός λόγος και διδάσκονταν τα Ρουμέικα σε ανάμειξη με τη δημοτική Νεοελληνική» εξιστορεί η κ. Χρήστου.

Επί Στάλιν, όμως, ο πολιτισμός των Ρουμαίων ξεκληρίστηκε. «Άρχισαν εθνικές διώξεις και κατηγορήθηκαν οι Έλληνες πως επιθυμούσαν την αυτονομία τους. Περίπου 3.000 Έλληνες της Αζοφικής εκτελέστηκαν και άρχισε η παρακμή. Τέλη της δεκαετίας του ’20 καταγράφτηκαν 500 δημοτικά τραγούδια και λαϊκά παραμύθια στα Ρουμέικα από τα οποία διασώθηκαν ελάχιστα. Ζούσαν σαν Έλληνες μέσα σε ένα σλαβικό πολιτισμό» επισημαίνει η φιλόλογος.

«Οι Έλληνες της Αζοφικής αποτελούν τρανταχτή εξαίρεση, διότι διατήρησαν την εθνική τους συνείδηση και σε μεγάλο βαθμό τη γλώσσα τους παρόλο που ζουν επί  αιώνες σε ξενόγλωσσο περιβάλλον και κάτω από αντίξοες συχνά συνθήκες. Η γλώσσα τους (Ρουμέικα) αντικαθίσταται σταδιακά από την κοινή Νεοελληνική, επειδή τους χρησιμεύει ως γέφυρα επικοινωνίας με τον υπόλοιπο ελληνισμό» επισημαίνει η κ. Χρήστου, τονίζοντας πως όλα άλλαξαν στην περιοχή μετά την κατάκτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία. «Μετά το 2014 ο ελληνισμός της Αζοφικής διασπάστηκε στον ελληνισμό της κατεχόμενης και της αυτόνομης περιοχής του Ντονιέτσκ και αυτόν της περιοχής της Μαριούπολης. Ο συνολικός ελληνισμός της Ουκρανίας έχει χάσει κάθε επαφή και με τον σύγχρονο ελληνισμό της Κριμαίας».

Το αλφαβητάρι που παρουσιάστηκε πριν την ρωσική εισβολή

Έξι ημέρες πριν την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, παρουσιάστηκε στο Κίεβο ένα αλφαβητάρι της ρουμέικης γλώσσας. «Ακόμα και σήμερα οι Έλληνες της Αζοφικής δεν επιθυμούν να μεταναστεύσουν, επιμένουν να είναι στη γη τους. Αν και η έρευνά μου αποδεικνύει ότι η χρήση της γλώσσας τους συρρικνώνεται και οι νέοι είναι στην καλύτερη περίπτωση παθητικοί δίγλωσσοι, μόλις στις 18 Φεβρουαρίου παρουσιάστηκε στο Κίεβο ένα αλφαβητάρι της ρουμέικης γλώσσας με ομοιοκατάληκτα δίστιχα στα Ρουμέικα που έγραψε ένας 25χρονος από τη Γιάλτα, ο Νικόλας Αχμπάς. Τα δίστιχα είναι γραμμένα με ελληνικό και κυριλλικό αλφάβητο και μεταφρασμένα στα Ουκρανικά και την κοινή Νεοελληνική. Το αλφαβητάρι στα Ρουμέικα επιμελήθηκε και εξέδωσε ο Ουκρανός φίλος από το Κίεβο Αλέξανδρος Ριμπάλκο, που συγκεντρώνει 25 χρόνια υλικό από τον πολιτισμό των Ελλήνων της Αζοφικής» αναφέρει η φιλόλογος. 

Ομοιοκατάληκτα δίστιχα στα Ρουμέικα από τον Νικόλα Αχμπάς

Αλιπού γιέσσ’ μιε τ’ λιχτόρ’ τ’ συντρουφίια/ώσπου γιέν’ χουρταζμιέν, ώσπου γιέσσ’ του νηστεία

(Η αλεπού κάνει με τον πετεινό συντροφιά, όταν είναι χορτασμένη, όταν έχει νηστεία)

Λιούκ τ’ Ντιτράτ’ δανς' τ’ φουράδ’/ Γυρς’ τα πιέταλα, τ’ σιέλα τι τ’ ραδ’

(Ο λύκος την Τετάρτη δανείστηκε τη φοράδα / γύρισε τα πέταλα, τη σέλα και την ουρά)

* Δημοσιεύτηκε στη "ΜτΚ" στις 03.04.2022