Του Νίκου Ασλανίδη

Ο Γιάννης Χατζής γεννήθηκε το 1945 στη Θεσσαλονίκη και σε ηλικία τεσσάρων ετών είδε για πρώτη φορά θέατρο σκιών, όταν πήγε στη Λαμία για να επισκεφθεί τον παππού του. Ενθουσιάστηκε τόσο πολύ με τον Καραγκιόζη που κάθε βράδυ έσερνε στην κυριολεξία τον παππού του να πάνε να δουν τον ξυπόλητο ήρωα… 

Τελικά έγινε ερευνητής και μελετητής του θεάτρου σκιών και εδώ και τέσσερις δεκαετίες δίνει ο ίδιος παραστάσεις σε όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Διοργάνωσε και συμμετείχε σε εκθέσεις εικαστικών του Καραγκιόζη σε πολλές πόλεις της χώρας και στο εξωτερικό, ενώ πλούτισε το ρεπερτόριο του θεάτρου σκιών με πολλά νέα έργα. Η δουλειά του σε φιγούρες, αφίσες και σκηνικά βρίσκεται σε διάφορα μουσεία. Παράλληλα, ανέπτυξε συγγραφικές και ερευνητικές δραστηριότητες σε λαϊκά αναγνώσματα και σε διάφορους τομείς της λαογραφίας.

Έδωσε πολλές διαλέξεις, συμμετείχε σε ημερίδες, ενώ δίδαξε σε διάφορα επιμορφωτικά σεμινάρια, σε συνεργασία με ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, οργανισμούς, συλλόγους και ιδρύματα παιδιών με αναπηρίες.

Για το έργο και την προσφορά του τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Στα 75 του χρόνια συνεχίζει με ιδιαίτερη ευαισθησία να συνδυάζει τον τοπικό πολιτιστικό θησαυρό με τον παλιό αλλά και το σύγχρονο λόγο του Καραγκιόζη... Από την παράδοση και την ταυτότητα του χθες, στη φωνή, τα οράματα και τις ανησυχίες τού σήμερα, με πληθώρα λαογραφικών, εθνογραφικών και ηθογραφικών στοιχείων.

Πώς ασχοληθήκατε με το θέατρο σκιών;

Σαν γέννημα-θρέμμα της Θεσσαλονίκης, από τη δεκαετία ακόμα του 1960 διαπίστωσα, ότι όλοι σχεδόν οι παλιοί καραγκιοζοπαίκτες της πόλης είχαν λόγω ηλικίας κλείσει τα φώτα του μπερντέ τους και πλέον στην πόλη η καλλιτεχνική παρουσία Αθηναίων καραγκιοζοπαικτών, προεξέχοντος του Ευγένιου Σπαθάρη, ήταν αυτή που διατηρούσε ζωντανό, κατά διαστήματα, το θέατρο σκιών.

Τότε, φοιτητής ακόμα, θεώρησα ότι υπήρχε ανάγκη μόνιμης παρουσίας θεάτρου σκιών στην πόλη, που τα λυχνάρια του θα φώτιζαν με έναν επίκαιρο και σύγχρονο λόγο και εικόνα, την ιστορία, τα όνειρα και τα μεράκια της μάνας Θεσσαλονίκης. Υπήρχε ανάγκη στην προσφυγομάνα αυτή πόλη, να αγκαλιαστεί όλο το ντόπιο λαογραφικό, ηθογραφικό, εθνογραφικό στοιχείο.

Άρχισα τότε να μελετάω κείμενα, να γνωρίζω και να βοηθάω καραγκιοζοπαίκτες και να κουβεντιάζω μαζί τους, ώρες ολόκληρες μέσα και έξω από τον μπερντέ. Σκοπός μου ήταν να γράψω ένα βιβλίο για τον Καραγκιόζη.

Ποια ήταν η πρώτη παράσταση που παρουσιάσατε;

Τα χρόνια περνούσαν και κοντά στους μάστορες της τέχνης, έμαθα πρωτόλεια την τέχνη και την κατασκευή φιγούρων και σκηνικών. Στη μεταπολίτευση ήμουν μέλος του προοδευτικού μορφωτικού συλλόγου Ανάληψης. Εκεί είχαμε παιδικό τμήμα κι εκεί έστησα για πρώτη φορά μπερντέ. Άρχισα να γράφω έργα, να κάνω εργαστήρια, φιγούρες και μάλιστα μας τίμησε με παράσταση του, ανιδιοτελώς προσφερθείς, ο Ευγένιος Σπαθάρης, τον οποίο για χρόνια βοηθούσα, όταν έπαιζε στη Θεσσαλονίκη εκείνα τα χρόνια και με τον οποίο συνδεόμασταν πλέον και οικογενειακά.

Αρχίσαμε τότε, με βοηθό τον φίλο και κουμπάρο μου Κώστα Διαμαντόπουλο, να δίνουμε παραστάσεις και σε άλλους συλλόγους. Το 1978, στις αλάνες του μεγάλου σεισμού, δίναμε ανιδιοτελώς παραστάσεις για τον σεισμόπληκτο κόσμο, που έμενε σε αντίσκηνα. Κάθε ημέρα και ένας καταυλισμός, αδιάλειπτα από την αρχή μέχρι το τέλος των καταυλισμών, σύνολο 60 παραστάσεις…

Μέχρι τώρα πόσες συνολικά παραστάσεις έχετε ανεβάσει;

Από τότε χιλιάδες παραστάσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό, σεμινάρια, συνέδρια, διαλέξεις, ημερίδες, εργαστήρια, μελέτες, εκθέσεις, ράδιο, τηλεόραση, νέες φιγούρες, νέα έργα, βιβλία, cd, dvd κ.λπ. Για δεκαετίες ήμουν ο μόνος καραγκιοζοπαίκτης στη Θεσσαλονίκη και τη Βόρεια Ελλάδα, προσπαθώντας να διασώσω και να διαδώσω τα στοιχεία της τέχνης του Καραγκιόζη και να μεταλαμπαδεύσω σε νέα άτομα τη λειτουργικότητα αυτής της τέχνης. Το χρωστούσα στους άξιους δασκάλους που γνώρισα και βοήθησα όπως ο Σπαθάρης, ο Βάγγος, ο Γιάνναρος κ.λπ. Όπως και στο μεγάλο μάστορα Βασίλαρο, στον οποίο χρωστώ την έφεση μου για τη δραματοποίηση.

Τελικά έγραψες πρόσφατα και ένα βιβλίο;

Ναι, τα Χριστούγεννα εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Εκτός των Τειχών» το βιβλίο μου «Οδοιπορώντας με τις σκιές του Καραγκιόζη», μία σειρά μελετών και δοκιμίων για τον… ξυπόλητο ήρωα και το λαϊκό θέατρο σκιών. Σε αυτό το βιβλίο έχω συγκεντρώσει και αναλύω τα πολλαπλά στοιχεία που χαρακτήρισαν το ντόπιο θέατρο σκιών και τους χαρακτήρες του στο πέρασμα των χρόνων. 

Σκιαγραφώ τις… σκιές και την εξέλιξή τους, από ιστορική, κοινωνιολογική και καλλιτεχνική σκοπιά, όχι ως απομεινάρι του παρελθόντος, αλλά ως μία υπόθεση με παρόν και μέλλον. Ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τις πτυχές του Καραγκιόζη που δεν γνωρίζει και να ξαναθυμηθεί στιγμές που βίωσε ως θεατής. Είναι και η αγωνία, το μεράκι και συνάμα και η κατάθεση ψυχής μιας θητείας που δεν έπαψε ποτέ να νοσταλγεί τις νυχτιές του Καραγκιόζη τις ζωγραφισμένες από του καλοκαιριού τη φεγγαράδα και των νυχτολούλουδων την ανάσα. 

Ενός καραγκιοζοπαίκτη που το μόνο που ζήλεψε, τόσα χρόνια τώρα, ήταν η θέση του θεατή της «μάντρας», η προσμονή για το τρίτο κουδούνι. Με τα κείμενα αυτά, τις σούστες, το κοπίδι, το χρωστήρα, προσπαθώ να συνταιριάξω την πραμάτεια της ψυχής μου με μια «τρελοπαρέα» σκιών, με έναν μπαλωμένο και ξυπόλυτο φίλο, τόσο παλιό και τόσο επίκαιρο όσο τα μπαλώματα της κοινωνίας μας. 

Έναν φίλο από τα παλιά που -κοίτα να δεις!- όσο και αν προσπαθούν να τον γονατίσουν, μέσα κι έξω από τον «μπερντέ», αυτός πάντοτε σηκώνεται και με αισιόδοξη ματιά βαδίζει να πιάσει τον ήλιο. Ο Καραγκιόζης, πρόσωπο συμβολικό, έχει βιώσει τα πάθια τού χτες και ζει την αγωνία τού σήμερα, απηχώντας με όλες του τις υπερβολές και τα λάθη του ακόμα τη λαϊκή διάθεση, όπως αυτή διαμορφώνεται στους διάφορους χώρους των ανθρωπομαζώξεων της δημόσιας κοινωνικής ζωής. Ο λόγος του πολλές φορές συκοφαντήθηκε. 

Τα δοκίμια αυτά προσπαθούν να τον αποδώσουν εκεί όπου πάντοτε ανήκε, στο λαό. Σήμερα ο Καραγκιόζης «τεντώνει πανί» στο νέο εξελισσόμενο πρόσωπο της χώρας και αυτό πρέπει να εκφράσει σαν ένα ζωντανό, λαϊκό θέατρο μάχιμης επικαιρότητας.

Αυτήν την περίοδο της πανδημίας κάποιοι συνάδελφοι σας ανεβάζουν παραστάσεις στο διαδίκτυο. Σκεφτήκατε να κάνετε κάτι παρόμοιο ή πιστεύετε ότι δεν ταιριάζει ο Καραγκιόζης στο ίντερνετ.

Από την πρώτη περίοδο της πανδημίας, μέρος και εγώ ενός λαού, που υποφέρει από την πανδημία και τα κυβερνητικά απότοκα της στην καθημερινή εργασιακή, οικονομική και κοινωνική ζωή, ασχολήθηκα με τη συγγραφή σατιρικών παραστάσεων και την γελοιογραφική εικονογράφηση όσων βιώνουμε. Τα έργα προς το παρόν είναι:

-«Φτου ξελευθερία. Τα βάσανα ενός κορονοϊσμένου». Παρουσιάστηκε στο διαδικτυακό ραδιοφωνικό σταθμό «Φωνή Αντίστασης» (εκεί μπορεί κανείς να ακούσει την παράσταση).

-«Η μακριά γαϊδούρα. Τα βάσανα ενός μετακορονοϊσμένου».

- «Μία νυχτιά στην καραντίνα». Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του πανελλήνιου σωματείου θεάτρου σκιών «Ο Καραγκιόζης μας», στο τεύχος του Νοεμβρίου 2020.

-«Το επίδομα». Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του πανελλήνιου σωματείου θεάτρου σκιών «Ο Καραγκιόζης μας», στο τεύχος Δεκεμβρίου 2020.

Ακόμη έχω φιλοτεχνήσει και έξι γελοιογραφικούς πίνακες με θέμα τον κορονοϊό και τα εις βάρος του λαού απότοκα του. Πιστεύω ότι η μαγεία, το όνειρο, ή αμεσότητα, η προσαρμοστικότητα και η επαφή με το κοινό, δεν είναι δυνατό να αντικατασταθεί από το ίντερνετ. Όμως δεν υποτιμώ τη μαζική λειτουργικότητα του στην επαφή και διάδοση απόψεων και νέων, που μπορεί να είναι σκουπίδια ή κάτι «το ωραίο και πολύτιμο».

Τι θα μας παρουσιάσετε όταν επιστρέψουμε στην… κανονικότητα;

Νομίζω ότι ποτέ δεν πρόκειται να επιστρέψουμε στην κανονικότητα όπως την ξέραμε, και δεν μιλάω μόνο για τον κορονοϊό. Ακόμη ο όρος επιστροφή στην κανονικότητα δεν είναι δόκιμος, γιατί αυτό που ζούσαμε πριν την πανδημία, μόνο κανονικότητα δεν μπορεί να το πει κανείς. Στο διάστημα της πανδημίας ψηφίστηκαν νόμοι και διατάγματα, υιοθετήθηκαν και θεσμοθετούνται τακτικές που θα συνεχίσουν και στο μέλλον, με αυξητικές τάσεις.

Τι θα παρουσιάζω όταν «επιστρέψουμε στην κανονικότητα»; Μα αυτό που έκανε πάντα ο Καραγκιόζης, τα όνειρα, τις ελπίδες και τα πάθια του κοσμάκη, όπως θα τα βιώνει τότε.

Πώς βλέπετε το μέλλον του Καραγκιόζη. Θα επιβιώσει;

Το τεράστιο λαϊκό πολιτιστικό ανάστημα του Καραγκιόζη, η σύνδεση του με γενιές Ελλήνων και τη δημόσια κοινωνική ζωή και η προσφορά του στο λαό μας, τον αναδεικνύουν σαν ένα θέαμα με βήμα και λόγο χρήσιμο και ζωντανό για το μέλλον του λαού μας. Ναι, πιστεύω ότι αυτός ο ξυπόλητος και μπαλωμένος φίλος από τα παλιά, μπορεί να αναδειχτεί σαν ένα θέατρο μάχιμης επικαιρότητας, με πολύ μέλλον. Τα μπαλώματα του Καραγκιόζη, στα δύσκολα, σακάτικα και μίζερα χρόνια που μας επιβάλλουν, θα αποκτά ολοένα μεγαλύτερο λόγο, βήμα και επικαιρότητα, σαν καθρέπτης που μέσα του η κοινωνία θα βλέπει τις ρυτίδες της…

Το υπουργείο Πολιτισμού θα μπορούσε να παρέμβει για να μην πέσει αυλαία στο θέατρο σκιών;

Ο ζωντανός λαϊκός λόγος του Καραγκιόζη, δεν παρεπιδημεί στα σαράγια, ούτε είναι η μοίρα του (ποτέ δεν ήταν) να γίνει ένα φολκλόρ, παιδικό θέαμα. Οι φιγούρες του αξίζουν μία καλύτερη τύχη από το να γίνουν εκθέματα στις προθήκες των μουσείων. Όχι. Οι εκδηλώσεις του Καραγκιόζη είναι ένας κυκλωτικός χορός της Ρωμιοσύνης, ασυμβίβαστος και με μία γλώσσα που «κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει». Αντιστρέφοντας το ερώτημα, νομίζετε ότι κάποιο υπουργείο, θα ήθελε έναν τέτοιο μπελά; Ο Καραγκιόζης θα απαντά στην εμπορευματοποίηση της τέχνης των σκιών, στα προκάτ και τις κονσέρβες. Κατά τα άλλα οι δόξες πάνε και έρχονται, αλλά… 

Χατζηαβάτης: Τι δόξες είναι αυτές Καραγκιόζη μου. Μεγαλεία, δάφνες…

Καραγκιόζης: Καλές οι δάφνες ρε Χατζατζάρη, αλλά άμα ήταν μέσα σ’ ένα πιάτο φακή, ακόμα καλύτερα…

Τι ευχή θα έκανε ο Καραγκιόζης για τη νέα χρονιά;

Μία ευχή για τη νέα χρονιά;

Καραγκιόζης: «Να ζήσετε χρόνια πολλά και όμορφα παιδιά μου.

Σαν τις κορφές του Όλυμπου, σαν τα βουνά του Γράμμου.

Να μην σας έβρουνε ποτέ τα έρημα τα γέρα

ολόψυχα σας εύχομαι να δείτε άσπρη μέρα».

Χρόνια Πολλά και… μη χειρότερα!

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 10.01.2021