Ιστορικοί του ΑΠΘ μέσα από πρωτότυπες ερευνητικές εργασίες στο πλαίσιο του προγράμματος «Νέοι Ιστορικοί του ΑΠΘ για το 1821», το οποίο παρουσιάστηκε σε διήμερο διαδικτυακό συνέδριο του ΑΠΘ, αποτύπωσαν σημαντικές πτυχές της ιστορίας της περιόδου. Η πρωτοβουλία αυτή σύμφωνα με τον Βασίλη Γούναρη, καθηγητή Ιστορίας Νεότερων Χρόνων, πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ και Πρόεδρο της Επιτροπής ΑΠΘ για το 1821, αποτέλεσε μία σημαντική πρωτοβουλία του πανεπιστημίου η οποία εκτός από την επετειακή και ιστορική διάσταση, είχε παράλληλα ως στόχο την ανάδειξη του ερευνητικού έργου νέων ιστορικών.
«Το ΑΠΘ, το μεγαλύτερο πανεπιστημιακό ίδρυμα της χώρας, που μετράει ήδη έναν αιώνα ζωής, παίρνει μέρος στους εορτασμούς του 1821 με τον πλέον αντιπροσωπευτικό τρόπο, δηλαδή μέσα από τις διαφορετικές πρωτοβουλίες των Σχολών και των Τμημάτων του. Ό,τι είμαστε και ό,τι δεν είμαστε, ότι καλό και κακό είμαστε, ξεκίνησε το 1821 και για αυτό οφείλουμε να τιμήσουμε και να αναστοχαστούμε για τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Η πρωτοβουλία του Συνεδρίου είχε ως σκοπό να προβάλουμε ένα κεφάλαιο της ιστορίας, την Επανάσταση, αξιοποιώντας νέους ιστορικούς, που εκπαιδεύτηκαν στο ΑΠΘ, δεν είναι πανεπιστημιακοί αλλά έχουν όλα τα απαραίτητα εφόδια. Με την ευγενική στήριξη της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας και με την επίβλεψη καθηγητών του ΑΠΘ πετύχαμε μια στοχευμένη έρευνα πεδίου», δηλώνει ο κ. Γούναρης.
Άγραφες πτυχές αρχειακού υλικού
«Η Ιστορία γράφεται και ορισμένες φορές ξαναγράφεται, με ιδιοτελείς συχνά σκοπούς. Εμείς δεν θελήσαμε να ξαναγράψουμε την Ιστορία του 1821, αλλά να την γράψουμε εκεί όπου υπήρχε ακόμη χώρος για ιστορική έρευνα και μελέτη 200 χρόνια μετά την συντέλεσή της. Νέοι ιστορικοί του ΑΠΘ ανέδειξαν τις άγραφες πτυχές αρχειακού υλικού και τις παρουσιάζουν σε σειρά μελετών που θα δημοσιευτούν σε ειδικό τόμο και ανακοινώθηκαν σ’ ένα επιστημονικό συνέδριο, που απευθυνόταν στον καθένα», δηλώνει ο Παναγιώτης Γκλαβίνης, καθηγητής Νομικής Σχολής του ΑΠΘ και Γραμματέας της Επιτροπής του ΑΠΘ για τα 200 χρόνια από την εθνική παλιγγενεσία.
Στο συνέδριο, που διοργανώθηκε από τους δύο καθηγητές, τέθηκαν ενδιαφέρουσες προεκτάσεις και ζητήματα που σχετίζονται με την Επανάσταση και την περίοδο της δημιουργίας του ελληνικού κράτους. Η «ΜτΚ» παρουσιάζει μέσα από τους ίδιους τους ερευνητές, το ζήτημα των αιχμαλώτων του Αγώνα και την πολυπλοκότητα που υπήρχε στην προσπάθεια αναζήτησης και απελευθέρωσής τους, αλλά και τις όψεις του ηρωισμού στον δημόσιο λόγο των εφημερίδων της Επανάστασης, που καλλιέργησαν συνειδητά τον ηρωικό λόγο, ως μέσο εμψύχωσης και καλλιέργειας του πατριωτισμού.
Εφημερίδες της Επανάστασης: «Ελληνικά Χρόνια» (1825) "Εφημερίς Αθηνών" (1824), «Ο Φίλος του Νόμου» (1825)
«Όψεις του ηρωισμού στον δημόσιο λόγο των εφημερίδων της Επανάστασης»
Κωνσταντίνος Διώγος, Δρ. Νεότερης Ιστορίας ΑΠΘ
Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 οι έννοιες «ήρωας» και «ηρωισμός» νοηματοδοτήθηκαν εκ νέου, ώστε να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες του Αγώνα και τα προτάγματα που έθετε η εθνική ιδεολογία και η ανάγκη συγκρότησης έθνους–κράτους. Οι εφημερίδες της Επανάστασης καλλιέργησαν συνειδητά τον ηρωικό λόγο, προβάλλοντας στις σελίδες τους το ήθος των ηρώων και τις γενναίες πράξεις στα πεδία των μαχών, ως μέσο εμψύχωσης και καλλιέργειας του πατριωτισμού. Γρήγορα καθιερώθηκε ένα «ηρωικό πρότυπο», το οποίο απέδιδε στους ήρωες συγκεκριμένες ιδιότητες και κίνητρα. Ο ιδανικός ήρωας όφειλε να υποτάσσει την ατομική ανδρεία στην εξυπηρέτηση του γενικού καλού και του έθνους και να συγκεντρώνει όχι μόνο πολεμικές αρετές αλλά και πολιτικο-κοινωνικές: ήθος, ανιδιοτέλεια, δικαιοσύνη, σεβασμό στους νόμους και την Κεντρική Διοίκηση. Έτσι, το νέο ηρωικό πρότυπο λειτούργησε ως μέσο «πολιτικής διαπαιδαγώγησης» των Ελλήνων, επιδιώκοντας να μετατρέψει τον λαό σε χρηστούς πολίτες.
Οι μικρο-ιστορίες ηρωικών κατορθωμάτων καθημερινών ανθρώπων, που ξεπηδούσαν μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων, υπέβαλλαν τον απόλυτο εκδημοκρατισμό του ηρωισμού. Ήρωας δεν ήταν μόνο ο επώνυμος πρόκριτος ή στρατηγός, αλλά ο κάθε πολεμιστής, ο οποίος απαθανατιζόταν δίπλα στους διάσημους στρατηγούς και ηγήτορές του. Οι έμφυλες ταυτότητες επηρεάστηκαν και αυτές, καθώς ο ηρωικός λόγος αναγνώριζε και σε γυναίκες τη δυνατότητα ισότιμης συμμετοχής σε πράξεις αυτοθυσίας. Σε αυτή τη διαδικασία το αρχαίο ελληνικό παρελθόν λειτούργησε ως μια ανεξάντλητη δεξαμενή άντλησης ηρωικών προτύπων. Οι νίκες σε στεριά και θάλασσα παραλληλίζονταν με τις Θερμοπύλες, τον Μαραθώνα, τη Σαλαμίνα, προβάλλοντας τους Έλληνες ως ένα διαχρονικό «έθνος ηρώων». Ωστόσο, στη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων (1823-1825) η έννοια ήρωας κλονίστηκε, καθώς «εργαλειοποιήθηκε» για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της κεντρικής εξουσίας. Επιφανείς προύχοντες και οπλαρχηγοί της Πελοποννήσου στοχοποιήθηκαν και οι εφημερίδες ανέλαβαν μια εκστρατεία από-ηρωοποίησης τους, αποδεικνύοντας τη μεταβλητότητα του ηρωικού προτύπου και την προσαρμογή του στις ανάγκες του Αγώνα.
Ευγένιος Ντελακρουά. Σκηνή από τις σφαγές της Χίου. Μετά την κατάληψη και την καταστροφή του νησιού, ένας μεγάλος αριθμός των κατοίκων του πουλήθηκαν ως σκλάβοι σε διάφορες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
«Ο υπέρ της πατρίδος πόλεμος μου υστέρησε και τα φίλτατά μου τέκνα.
Το ζήτημα των αιχμαλώτων του Αγώνα στο νεοσύστατο ελληνικό βασίλειο»
Σπύρος Γαστεράτος-Αλέξης Ντάσιος
Οι Έλληνες αιχμάλωτοι του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα αποτελούν μία λιγότερη γνωστή ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά εξίσου σημαντική στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε και να φωτίσουμε τις διαφορετικές πτυχές της ταραγμένης εκείνης περιόδου. Βασισμένη στα έγγραφα του Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών, η μελέτη μας προσπαθεί να αναδείξει την τύχη αυτών των ανθρώπων και των συγγενών τους κατά τις πρώτες δεκαετίες του ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου. Η έως τώρα έρευνά μας έχει δείξει ότι η προσπάθεια αναζήτησης και απελευθέρωσης των αιχμαλώτων υπήρξε μία πολύπλοκη διαδικασία, η όποια δεν εξαρτώταν, πολλές φορές, από την καλή θέληση του ιδιοκτήτη. Η ανακίνηση της διαδικασίας αποτελούσε, κατά κόρον, αποτέλεσμα ατομικής πρωτοβουλίας, είτε του ίδιου του αιχμαλώτου, είτε κάποιου συγγενικού του προσώπου. Ωστόσο, οι δυσκολίες που ανέκυπταν, ιδίως οικονομικές, οδηγούσαν τους άμεσα ενδιαφερόμενους στην αγκαλιά της βασιλικής πρόνοιας. Οι κρατικές αρχές, είτε υπό την μορφή των κεντρικών Γραμματειών (σημ. υπουργείων) στο Ναύπλιο, είτε υπό την μορφή των περιφερειακών νομαρχιών και των κατά τόπους προξενικών οργάνων, προσέγγισαν με μεγάλη δυσπιστία τις διάφορες αιτήσεις και απαιτούσαν την κατάθεση διαφόρων αποδεικτικών για την εξακρίβωση των αιτημάτων. Με την επίτευξη της πολυπόθητης απελευθέρωσης, οι πρώην αιχμάλωτοι έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, ενώ εμφανίζεται και ένας σημαντικός αριθμός αιχμαλώτων που προτίμησαν να παραμείνουν στο καθεστώς δουλείας, ευελπιστώντας σε μία οικονομική-κοινωνική ανέλιξη στον οθωμανικό κόσμο, κάτι το οποίο πιθανώς δεν τους περίμενε εντός των ορίων του νεαρού βασιλείου. Τέλος, καθώς δεν υπήρξε μία συνολική αντιμετώπιση του ζητήματος, ένας σημαντικός αριθμός συγγενών και οικείων προσώπων συνέχισαν κατά τα επόμενα χρόνια να αναζητούν, με ή χωρίς τη συνδρομή του κράτους, τους αγαπημένους τους.
Ο Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός (1778-1849) υπήρξε σημαντικός πολιτικός των πρώτων μετεπαναστατικών ετών, ενώ διετέλεσε και Γραμματέας επί των Εξωτερικών. Από αυτή του θέση υπήρξε αποδέκτης πολλών αιτήσεων για χρηματική ενίσχυση των οικείων προσώπων των αιχμαλώτων.