Του Νίκου Ασλανίδη

Αυτές τις μέρες πριν από 76 χρόνια, στα χωριά του Βερμίου, διαπράχθηκε το μεγαλύτερο ναζιστικό έγκλημα στη διάρκεια της Κατοχής αλλά δυστυχώς για τους περισσότερους παραμένει παντελώς άγνωστο...

Συγκεκριμένα από τις 22 έως τις 26 Απριλίου του 1944 τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και Έλληνες συνεργάτες τους, στο πλαίσιο της εκκαθαριστικής επιχείρησης «Μαγιάτικη Καταιγίδα» δολοφόνησαν εν ψυχρώ εκατοντάδες ανυπεράσπιστους κατοίκους των χωριών Πύργοι, Μεσόβουνο, Ερμακιά και άλλων οικισμών.

Οι ναζί λεηλάτησαν κι έκαψαν τα πάντα, αφήνοντας πίσω τους κυριολεκτικά κρανίου τόπο... Τα περισσότερα θύματα είχε το ιστορικό χωριό Κατράνιτσα ή Καστράνιτσα (Πύργοι) στο οποίο μέχρι και σήμερα υπάρχουν ερείπια από βυζαντινό κάστρο καθώς και ένας μακεδονικός τάφος.

Πριν από μια δεκαετία είχα την τύχη να συναντήσω τον Στάθη Χαϊτίδη, που σε ηλικία οκτώ ετών, έζησε τα τραγικά γεγονότα και είδε τη μητέρα του, τα πέντε του αδέλφια, τη γιαγιά του και παρά πολλούς συγγενείς και φίλους να εκτελούνται εν ψυχρώ. Την ιστορία του την έκανα ντοκιμαντέρ που απέσπασε το βραβείο κοινού στο 17ο διεθνές φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Όταν προβάλαμε το ντοκιμαντέρ, στους Πύργους Πτολεμαΐδας, οι κάτοικοι αποφάσισαν να δημιουργήσουν έναν σύλλογο με την επωνυμία «Ιερή μνήμη». Πρώτος πρόεδρος ο Στάθης Χαϊτίδης. Σήμερα πρόεδρος του συλλόγου είναι ο Χαράλαμπος Φωτιάδης (φωτ.), η οικογένεια του οποίου θρηνεί από τους ναζί 31 θύματα... Ο πατέρας του που ήταν βοσκός, την ημέρα της σφαγής είχε πάει με το κοπάδι του στο βουνό και γλίτωσε. Όταν επέστρεψε βρήκε τις χορταποθήκες του να καίγονται και μέσα σε αυτές βρήκε απανθρακωμένους τη γυναίκα του με τα οκτώ τους παιδιά...

Πότε και πως έγινε το ολοκαύτωμα των Πύργων;

Οι Πύργοι Πτολεμαΐδας γνώρισαν τη ναζιστική θηριωδία, κατά την τριπλή κατοχή της Ελλάδας από τους Γερμανούς, τους Ιταλούς και τους Βούλγαρους. Συγκεκριμένα, το πρωί της 23ης Απριλίου του 1944, στο πλαίσιο της εκκαθαριστικής επιχείρησης «Μαγιάτικη Καταιγίδα», τμήματα των SS με την ενίσχυση Ιταλών στρατιωτών αλλά και Ελλήνων συνεργατών, κινούμενα από τα Κομνηνά και το Μεσόβουνο κατέλαβαν το χωριό. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των επιζώντων ομοβροντίες όλμων ακούγονταν απ’ όλες τις πλευρές… Κάτοικοι της επάνω συνοικίας πρόλαβαν και διέφυγαν στο Βέρμιο, για να κρυφτούν. 

Οι κάτοικοι της κάτω συνοικίας κατελήφθησαν εξαπίνης και δεν μπόρεσαν ούτε βήμα να κάνουν για να σωθούν, οι ναζί αμέσως τους συγκέντρωσαν στην πλατεία του χωριού. Κατά τη συνήθειά τους, διέταξαν τους άνδρες και τα παιδιά από ηλικίας 12 χρονών ως και γέροντες να χωριστούν από τις γυναίκες. Έβλεπαν τα πολυβόλα να τους σημαδεύουν κι έτσι κάποιοι προσπάθησαν να ξεφύγουν, δυστυχώς όμως εκτελέστηκαν επί τόπου. Μάρτυρες αναφέρουν ότι τελευταία στιγμή, ήρθε ένας αγγελιοφόρος από γειτονικό χωριό, ο οποίος μετέφερε την εντολή να εκτοπιστούν οι κάτοικοι στην Πτολεμαΐδα, όπου και διέμειναν για λίγες μέρες… Από την επάνω συνοικία, 98 άτομα εκτελέστηκαν επί τόπου στους πρόποδες του βουνού. 

Όσοι βρέθηκαν την επόμενη ημέρα στο Βέρμιο, οδηγήθηκαν στην εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, όπου νεαρά κορίτσια βιάστηκαν κι έπειτα όλοι μαζί οδηγήθηκαν σε παρακείμενες αχυρώνες και κάηκαν ζωντανοί! Οι κάτοικοι που κατάφεραν να επιζήσουν, επέστρεψαν και δημιούργησαν από την αρχή το χωριό. Φυσικά υπάρχουν και Πυργιώτες που δεν επέστρεψαν ποτέ ξανά, γιατί δεν άντεχαν τις μνήμες από το μαρτύριο. Σύμφωνα με μαρτυρία, όταν επέστρεψαν υπήρχε ακόμη η μυρωδιά της καμένης ανθρώπινης σάρκας!

Συνολικά πόσοι κάτοικοι έχασαν τη ζωή τους;

Συνολικά οι ναζί εκτέλεσαν κι έκαψαν ζωντανούς 344 κατοίκους, στην πλειοψηφία τους γυναικόπαιδα. Είχε καθιερωθεί να αναφέρεται ο αριθμός 318, έπειτα από πρωτοβουλία του μακαριστού π. Αυγουστίνου Καντιώτη, μητροπολίτη Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας. Σύμφωνα όμως με έρευνα που κάναμε ως σύλλογος και κυρίως μετά από προσωπική έρευνα του επίτιμου προέδρου του συλλόγου, Στάθη Χαϊτίδη, ο αριθμός είναι 344 θύματα. Μιλάμε για ανθρώπινες ψυχές και ‘εκπτώσεις’ δεν πρέπει να γίνονται! Είναι χρέος μας να καταγράψουμε τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων και δεν πρέπει να παραληφθεί ούτε μια ανθρώπινη ψυχή που χάθηκε με τον μαρτυρικό αυτό τρόπο, κατά την Κατοχή.

Η οικογένεια σας πόσα θύματα είχε;

Η οικογένειά μου θρηνεί 31 θύματα. Η οικογένεια Φωτιάδη, όπως καταλαβαίνετε, ξεκληρίστηκε. Ο πατέρας μου ήταν στο Βέρμιο με τα πρόβατά του και όταν κατέβηκε στο χωριό, είδε από τις αχυρώνες ακόμη να βγαίνουν καπνοί… Που να φανταστεί ότι εκεί μέσα κάηκε ζωντανή η σύζυγός του και τα οκτώ παιδιά του … Το μικρότερο παιδί του ήταν βρέφος, αβάπτιστο!

Πότε και πως αποφασίσατε να δημιουργήσετε το σύλλογο;

Πέρασαν 72 χρόνια μετά από το Ολοκαύτωμα των Πύργων, οι κάτοικοι μετά το ντοκιμαντέρ που είδαμε, αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε το σύλλογο «Ιερή Μνήμη». Αναλογιστείτε ότι το 1944, το χωριό καταστράφηκε εντελώς. Οι κάτοικοι που επέστρεψαν προσπάθησαν να ξαναστήσουν από την αρχή το χωριό! Και όμως λίγα χρόνια αργότερα κατάφεραν να συγκεντρώσουν χρήματα και να στήσουν ένα μνημείο στη μνήμη των νεκρών. Μετά από τόσα χρόνια κι επειδή δεν ξεχάσαμε το χρέος μας, οφείλουμε να κάνουμε κι εμείς κάτι παραπάνω λοιπόν.

Τι στόχους έχετε;

Βασικός στόχος του συλλόγου είναι η διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης και η ανάδειξη του Ολοκαυτώματος των Πύργων. Για αυτό λοιπόν, θέσαμε ως κύριο μέλημα να προχωρήσουμε άμεσα στη δημιουργία εκθεσιακού χώρου, τον οποίο θα μπορούν να επισκέπτονται μαθητές, φοιτητές, ερευνητές και οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται να μάθει την ιστορία του τόπου. Στόχος επίσης είναι να αναδειχθεί ο τόπος του μαρτυρίου, που έως σήμερα ήταν παραμελημένος. Πρόκειται για την αχυρώνα όπου κάηκαν τα περισσότερα γυναικόπαιδα της κοινότητας. Στο χώρο αυτό θα ανεγερθεί μνημείο, θα αναγραφούν όλα τα ονόματα των θυμάτων και θα αναδειχθούν τα ερείπια. Τέλος, ο σύλλογος σκοπεύει να ανακαινίσει το «ναό των νεκρών» που βρίσκεται στους πρόποδες του Βερμίου, όπου τα ναζιστικά στρατεύματα εκτέλεσαν εν ψυχρώ αμάχους, κατοίκους των Πύργων.

Τι έχετε καταφέρει μέχρι τώρα;

Οι περισσότερες εργασίες έως τώρα εκτελούνται σε εθελοντική βάση από κατοίκους του χωριού. Με πρωτοβουλία του προέδρου της κοινότητας Δημήτρη Σαμπακίδη, κάτοικοι του χωριού, ανάμεσά τους και έφηβοι, συγκεντρώθηκαν στον παλιό σταθμό χωροφυλακής και ξεκίνησαν τις εργασίες για την περιποίηση του προαύλιου και του κτιρίου, όπου θα στεγαστεί ο εκθεσιακός χώρος. Ο σταθμός παραχωρήθηκε από το Δήμο, ώστε να διαμορφωθεί και να διαφυλαχθεί εκεί σημαντικό αρχειακό, φωτογραφικό και ψηφιακό υλικό για το Ολοκαύτωμα. Φυσικά, με εθελοντική εργασία και μόνο είναι αδύνατο να επιτευχθούν οι στόχοι του συλλόγου. Πρόσφατα επισκέφθηκαν το χωριό, ο Περιφερειάρχης Δυτικής Μακεδονίας, Γιώργος Κασαπίδης, ο Αντιπεριφερειάρχης της Π.Ε. Κοζάνης, Γρηγόρης Τσιούμαρης, ο Αντιπεριφερειάρχης Περιφερειακής Ανάπτυξης, Νικόλαος Λυσσαρίδης, ο Διευθυντής Τεχνικών Έργων, Κώστας Γρίβας και ο προϊστάμενος τμ. Δομών Περιβάλλοντος, Παναγιώτης Τσιάμης, με τους οποίους συζητήσαμε για τις ενέργειες που απαιτείται να γίνουν, ώστε να υλοποιηθεί ο εκθεσιακός χώρος. Επιπλέον, αποφασίστηκε να γίνει μια ενδελεχής έρευνα για να καταγραφεί και να αναδειχθεί η ιστορία μας. Στις αχυρώνες όπου κάηκαν ζωντανά τα γυναικόπαιδα έχουν ήδη γίνει εργασίες για την αναστήλωση και συντήρηση των ερειπίων, καθώς κι έγιναν οι πρώτες ενέργειες για τη δημιουργία μνημείου, οι οποίες στηρίχθηκαν από τον πρώην Δήμαρχο, Σάββα Ζαμανίδη. Για την ολοκλήρωση του έργου αυτού λοιπόν, αποφασίστηκε η οικονομική συνδρομή της Π.Ε. Κοζάνης, καθώς και του Δήμου Πτολεμαΐδας. Συγκεκριμένα, ο Δήμαρχος Παναγιώτης Πλακεντάς, μας διαβεβαίωσε πως είναι στους άμεσους στόχους του η ανάδειξη της ιστορίας του μαρτυρικού χωριού μας, όπως και η ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς όλων των τόπων του Δήμου.

Τι πρέπει να γίνει για να μην ξεχαστεί το Ολοκαύτωμα των Πύργων αλλά και των υπόλοιπων μαρτυρικών χωριών;

Χρειάζεται να γίνει μια συλλογική προσπάθεια άμεσα, ώστε να αναδειχθούν οι τόποι μνήμης. Οι κάτοικοι των Πύργων για παράδειγμα, κάνουν μια σημαντική προσπάθεια, την οποία όμως πρέπει να στηρίξουν και οι φορείς. Παράλληλα, πρέπει η ιστορία των μαρτυρικών χωριών να διδάσκεται στα σχολεία όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης. Είναι χρέος μας οι νέες γενιές να μάθουν την ιστορία των μαρτυρικών χωριών της Ελλάδας κι έτσι να τη διαφυλάξουν. Το φρικιαστικό και αποτρόπαιο παράδειγμα του χωριού μας, αλλά και των υπόλοιπων μαρτυρικών τόπων, πρέπει να γνωστοποιηθεί και πέρα από τα μικρά όρια των Δήμων και της Ελλάδας, όχι όμως με λόγια μίσους, αλλά μέσω των μαρτυριών των επιζώντων. Έτσι μόνο θα αποφύγουμε να ζήσουμε στο μέλλον αντίστοιχες καταστάσεις. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη δημιουργία ντοκιμαντέρ για παράδειγμα, με την έκδοση βιβλίων, αλλά και με τη διοργάνωση επιστημονικών συνεδρίων.

Κάθε χρόνο αυτή την εποχή τελούνται τα μνημόσυνα για τα θύματα των Πύργων παρουσία πολλών εκπροσώπων της ελληνικής πολιτείας αλλά και Γερμανών διπλωματών. Φέτος θα γίνει μνημόσυνο ή θα ματαιωθεί λόγω της πανδημίας;

Είχε προγραμματιστεί να τελεστεί το καθιερωμένο μνημόσυνο σήμερα 3 Μαΐου, αλλά φυσικά λόγω των μέτρων για την πανδημία δεν θα υπάρχουν εκπρόσωποι των αρχών. Ο πρόεδρος του χωριού Δ. Σαμπακίδης και ο ιερέας θα τελέσουν το μνημόσυνο δυστυχώς χωρίς την παρουσία του κόσμου...

Τι πρέπει να γίνει για να καταβληθούν επιτέλους οι γερμανικές αποζημιώσεις;

Όπως αναφέρατε κι εσείς, κάθε χρόνο το μνημόσυνο για τα θύματα των Πύργων γίνεται παρουσία πολλών εκπροσώπων της Ελληνικής Πολιτείας, οι οποίοι δηλώνουν συγκλονισμένοι από το μαρτύριο του χωριού μας, την επόμενη ημέρα όμως ξεχνάνε την τραγική κατάληξη των θυμάτων μας. Αυτό πρέπει να πάψει να συμβαίνει, πρέπει να δείξει η Πολιτεία πραγματικό ενδιαφέρον και να αναλάβει δράση. Έγινε μια αρχή ένα χρόνο πριν, όταν το ελληνικό Κοινοβούλιο αποφάσισε να απαιτήσει επίσημα αποζημιώσεις για τις πολεμικές καταστροφές και τα εγκλήματα στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τη Γερμανία. Αυτή ήταν μια ιστορική απόφαση. Δυστυχώς, λίγους μήνες μετά ήρθε η αρνητική απάντηση της Γερμανικής Κυβέρνησης σχετικά με την καταβολή από τη Γερμανία των πολεμικών επανορθώσεων και αποζημιώσεων. Οφείλουμε να μη σταματήσουμε τον αγώνα που κάνει το Εθνικό Συμβούλιο Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα, όλοι μαζί συσπειρωμένοι με την Ελληνική Κυβέρνηση να αγωνιστούμε στο δρόμο που χάραξε ο δικηγόρος Γιάννης Σταμούλης. Μια ομάδα επιστημόνων, για παράδειγμα, με δικηγόρους και ακαδημαϊκούς ερευνητές οι οποίοι θα ερευνήσουν ενδελεχώς το ζήτημα κι έπειτα με πρωτοβουλία του Ελληνικού Κράτους να διεκδικήσουμε τη δικαίωση των θυμάτων μας. Αυτή όμως είναι η προσωπική μου άποψη. Ενός ανθρώπου που ουσιαστικά στο ζήτημα αυτό είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης. Οπότε την απάντηση για τη διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων είναι αρμόδιοι να σας τη δώσουν οι πολιτικοί άρχοντες της χώρας και όχι εγώ. Δεν είμαι πολιτικό πρόσωπο, εγώ αυτή τη στιγμή εκπροσωπώ το Σύλλογο Θυμάτων Ολοκαυτώματος Πύργων, που όπως προείπα βασικό στόχο έχει την ανάδειξη της φρικιαστικής ιστορίας του τόπου μου.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 3 Μαΐου 2020